Tıp tarihi

Tıp bilimi ile batıl inançlar arasında yüzyıllardır süren bir savaşım vardır.[2][4] Bitkilerin tıbbi amaçla tam olarak ilk defa ne zaman kullanıldıklarına dair kanıt olmamasına karşın, şaman ve benzeri kastlara mensup kişilerin bitkileri koruyucu ve tedavi edici ilaçlar olarak kullandıkları bilinmektedir. Bilinen İlk diş hekimliği uygulaması Balochistan'da M.Ö 7000 sıralarında, başı çakmak taşından yapılan matkaplar ve kirişler ile yapılmıştır.[5] Bilinen ilk trepanasyon operasyonu M.Ö 5000 sıralarında Ensisheim (Fransa)'da yapılmıştır.[6] Bilinen ilk cerrahi uygulama olan amputasyon M.Ö 4900 sıralarında Buthiers-Bulancour (Fransa)da uygulanmıştır.[7]

Konuyu prehistorik tıp anlayışı ve tıp felsefesi açısından ele aldığımızda, ilkel toplumlar, hastalıkların doğadan ve kötü ruhlardan geldiğini varsayarlardı.  Daha iyi yürümeye ve daha iyi düşünmeye başladıklarında tanrıları keşfettiler; hastalıkları ve ölümleri kötülüklere ve günahlara karşı verilen bir “tanrı cezası” olarak algıladılar. Günümüzde de var bu inançlarını sürdürenler: vebanın, depremlerin ve AIDS’in “tanrı” tarafından verilen cezalar olduğu düşünenler.

İlaçlardan önce ayinler, şeytan çıkarma törenleri ve büyüler vardı. “Büyü, içine kötü ruhların girmesi, tanrıların cezalandırması” gibi varsayımsal nedenlere karşı “karşı-büyü, büyü bozma, kurban verme, çeşitli ayinler” uygulamalarından yarar umarlardı. Eski Mısır ve Mezopotamya’da, birincil neden “tanrıların cezalandırması” olarak öngörülür; bazı hastalara kafatası trepanasyonu, kırık ve yara tedavisi gibi girişimlerde bulunulurdu.

Eski Yunan’daki (Hippokrates zamanında) “suyuk öğretisi”nde hastalıkların nedenleri arasında “hava, balgam, kan, safra” gibi suyuklar önemsenir; tedavi amaçlı kusturma, kan akıtma, terletme gibi uygulamalar yapılırdı. Büyü-din temelli hekimlik karışımının sürdüğü bu dönemde yaratılan ve günümüzün tıp amblemi olarak da kullanılan tıp tanrısı (Asklepios) da aynı büyü-din etkileşiminin ürünüydü.

Antik Yunan’da ve Roma’da, günümüzde kullandığımız “birinci basamak” hekimliğini anımsatan organizasyonların varlığı bilinmektedir. Duygusal bilincin kaynağını “beyin” olarak gösteren Hippokrates’a karşı Aristoteles duyguların ve bilincin yönetildiği organını “kalp” olduğu görüşündeydi.

Ortaçağ olarak nitelendirdiğimiz döneme kadar çok sayıda salgınlar olmuştu. 14.yüzyıldaki veba salgınında ve daha sonra da lepralı hastalara uygulanan “tecrit” ve “yaftalama” uygulamaları “karantina” kavramını getirmiştir.[2][3][8][9]

11. yüzyıl sonlarında Salerno (İtalya)’da tıp eğitimi veren okulu, Avrupa’nın değişik kentlerinde kurulan yeni üniversiteler izlemişti. 8.-15. yüzyıllar arasında bilimde Arap egemenliği vardır. İslam dünyasındaki tıp geleneğinin önemli ilkeleri Antik Yunan tıp bilgilerinden esinlenmiş, çok yeni görüşler ve yöntemler geliştirmiştir. İbn Sina ve İbn Rüşd, Hippokrates’in, Galenos’un ve Dioskurides’in tıp kitaplarını -kendi deneyimlerini de ekleyerek- Arapçadan Latinceye çevirmiş ve Batı dünyasına sunmuşlardır. Bu eserler Batı dünyasının “Tıp Eğitimi” veren kuruluşlarında yıllarca ders kitapları olarak kullanılmış, modern tıp temellerinin atılmasında etkili olmuştur. Hippokrates ekolünün ve Galenos ilkelerinin baskınlığı18. yüzyıla dek sürmüştür.[9][10]

Düşünmeye, daha iyi düşünebilmeye başlayınca insan, çevresindeki hayvanlarda disseksiyon yapmaya başladı. Damarlardaki kanı, sinirlerdeki ileti sistemini izledi (Galenos). İnsan kadavrasına disseksiyon uygulanan ilk hekim Mondino de Liuzzi (1270-1326) oldu ve ilk anatomi kitabı yazdı. Kitabın yazarı otopsi yaptığı için aforoz edildi. Otopsi yaygınlaştı, tüberkülozdan ölen hekim sayısı arttı. Andreas Vesalius, Doğu Roma İmparatorluğu’nun (Bizans) çöküşünden 90 yıl sonra organ çizimlerinden oluşan bir anatomi atlası yayınladı (1543). Disseksiyon bulguları açıklandıkça ve çok sayıda anatomik yapı tanımlandıkça “cerrahi” uygulamaları daha da başarılı olmaya başladı. Ölen hastalara uygulanan otopsilerden gelen bilgiler arttıkça hasta muayenesinin önemi de arttı, özellikle “el” ile dokunarak. Giovanni Batista Morgagni (1682–1771) klinikopatolojik ilişkilere değinen ilk hekim oldu; 700 hastasının hastalık öykülerini ve otopsi bulgularını içeren kitabı klinik-patoloji’nin ilk ve önemli yapıtlarındandır. Histolojinin temellerini atan hekimlerden biri olan Xavier Bichat (1771-1802) meslektaşlarını sık sık otopsi yapmaları konusunda uyarmıştı. Thomas Syndenham (1624-1689), klinik hekimliğinde hastalıkların bireyler arası farklılıklarını göstererek günümüzde sıkça kullanılan “hastalık yoktur, hasta vardır” felsefesinin temelini atmıştı. Babası şarap ve bira üreticisi olan Leopold Auenbrugger (1722-1809), fıçılardaki sıvı düzeyini anlamak için uyguladığı “perküsyon” işlemini toraks incelemesinde kullanmaya başladı.  René-Théophile-Hyacinthe Laennec (1781-1826), stetoskopu ilk kez kullanırken müzik bilgisinin katkılarından da yararlanmıştı.[2] Mikroskopun bulunmasıyla birlikte ayrıntılar da aydınlanmaya başladı (Mikroskop tarihçesi).

Antonie Philips van Leeuwenhoek’un ilk mikroskopu kullanmasından 200 yıl kadar sonra Çanakkale’nin Hisarlık yöresindeki Truva, Agememnon’un askerlerinin bile yapmadığı kadar yıkılarak Priamos hazinesi yağma edildi. Heinrich Schliemann patlayıcı kullanarak yıktığı surlarda bulduğu hazineyi önce Yunanistan’a oradan da Almanya’ya kaçırdı.[11] 1867 yılında Paris’teki bir sanat sergisine davet edilen zamanın Osmanlı Sultanı Abdülaziz[12] bu geziden dönüşünde Almanya’ya da uğramış, belki de Berlin’de Heinrich Schliemann ve Dr. Rudolf Ludwig Carl Virchow ile tanışarak Truva kazıları için söz vermişti. 1870 yılında Dr. Virchow ile birlikte İstanbul’a gelerek yazılı kazı onayı alan Schliemann 1873 yılı Mayıs ayında, gerçekte kendisinden 15 yıl önce Hisarlık surlarına ulaşmış olan İngiliz arkeolog Frank Calvers’in anılarını değerlendirerek dinamitle geldiği surları patlatarak çağının en büyük soygunlarından birini gerçekleştirdi. Truva duvarlarının dinamitlendiği yıllarda antropolojiyle de ilgilenen, siyaset alanında Bismarck ile kapışan bir hekim olarak gördüğümüz Virchow “modern patolojinin kurucusu”dur.[13]

1901’de, bazı hastalıkların (özellikle difteri) serum ile tedavisini öneren Emil Adolf von Behring (1854-1917) tıptaki ilk Nobel ödülünü almıştı. Bitkilerden ilaçlar üretilme çabalarının sürdüğü günlerde, açık unutulan bir petri kutusunda üreyen mantarla “penicillin” bulunması (Alexander Fleming; 1881-1955), Louis Pasteur’ün (1822-1895) kuduz aşısını bulması canlı etkenlerle savaşımı başlatmış oldu. Nobelli dönemlere girmeden önceki son aşamalarda sistemik patoloji ve fizyopatoloji (patofizyoloji) kavramlarını geliştirildi.[2]

Bu çabalar arasında psikiyatrinin gelişimine emekleri geçen Emil Kraepelin (1856-1926), Sigmund Freud (1856-1939), Alfred Adler (1870-1937) ve Carl Gustav Jung (1875-1961) gibi ustaların tıp bilimine yaptıkları katkılar unutulmamalıdır.[14]

Günümüzde “beyinli” insanların hastalıkları tıp biliminin çabasıyla tedavi edilirken tıbbi tedavileri reddeden, büyü-büyü bozma, muska, hacı-hoca, ot/çöp peşinde koşan insanlarımız yok mu? Var…ama biz artık “moleküler patoloji” aşamasına geldik. Genleri düzelterek hastalıkları önleyebiliyoruz. Bilgilerimiz geliştikçe kanser ölümleri azalıyor. Çevre ve beslenme koşulları düzeltilerek insan yaşamı uzatılıyor ve niceleri.

Tıp bilimine önemli katkıları bulunan çalışmaları kronolojik olarak sıralayarak, bilim insanlarına saygımızı sunuyoruz (önemsediklerinizi ekleyebiliriz):

• Bynum WF, Bynum H. Dictionary of Medical Biography, Greenwood Press, Westport-Conneticut-London, 2007
• Bynum WF, Porter, R. Companion Encyclopedia of the History of Medicine, Routledge, London, 1993
• Lawrence IC, Neve M, Nutton V, Porter R, Wear A. The Western Medical Tradition (800-1800). Cambridge University Press, Cambridge, 1995
• Lock S, Last JM, Dunea G. The Oxford Illustrated Companion to Medicine. Oxford University Press, Oxford, 2001
• Pickstone J. Ways of Knowing: A New History of Science, Technology and Medicine, Manchester University Press, Manchester, 2000
• Nutton V. Ancient Medicine. Routledge, London, 2004
• Siraisi NG. Medieval and Early Renaissance Medicine, Chicago University Press, Chicago, 1990
• Maulitz R. MNorbid Appearances: The Anatomy of Pathology in the Early 19. Century. Cambridge University Press, Cambridge, 1987
• Cooter R, Pickstone J. Medicine in the 20.Century. Harwood Academic Publishers, Amsterdam, 2000