Sovyet Savaş Anıtı (Treptower Parkı)

Nazi Almanyası'nın teslim olmasıyla sonuçlanan ve II. Dünya Savaşı'nı bitiren muharebe olarak kabul edilen Berlin Muharebesi'nde, Nisan-Mayıs 1945 tarihleri arasında yaşamını yitiren veya kaybolan yaklaşık 80 bin askeri anmak için komünist sembolizm yöntemi kullanılarak[1] anıtlar yapılması kararlaştırıldı ve yapılacak anıtlar için bir yarışma düzenlendi.[2] Çoğunluğu Sovyet kökenli olmak üzere toplam 52 tasarımcının katıldığı[2][not 1] ve dönemin Sovyet Askeri İdaresi Yüksek Şefi Vasili Sokolovski'nin jüri başkanlığını yaptığı etkinlikte Sovyetler Sarayı tasarımına benzeyen yüzlerce merdivenli binalar, anıtsal yüksek kuleler ve Özgürlük Heykeli stilinin sovyetleştirilmiş hali gibi pek çok eser yer aldı.[2][3] Yapılan değerlendirmeler sonucu etkinliği mimar Yakov Belopolskiy, heykeltıraş Yevgeniy Vuçetiç, ressam Anatoliy A. Gorpenko ve mühendis Sarra S. Valeris'ten oluşan "Yaratıcı Kolektif" isimli grup kazandı.[2] Diğer tüm eserler, daha ileri düzeyde kullanılmak üzere SSCB Bakanlar Kurulu Mimarlık ve Sanat Heyeti'ne gönderildi.[2] Kazanan anıtın çizimi sırasında askerin elinde makineli tüfek olması gündeme gelse de Josef Stalin başkanlığındaki heyet Vuçetiç'e silah yerine kılıç olması yönünde öneri sundu.[4][5]

Anıtın konu aldığı Nikolay Masalov'un Berlin'de bulunan tabelası.

Çeşitli kişiler anıt için modellik yaptı. Askerin elinde tuttuğu küçük kız için Berlin Muharebesi'nde görev alan Aleksandr Kotikov'un kızı Svetlana Kotikova çeşitli pozlar verdi.[6] Döneme tanık olanların anılarına göre, anıt için model olan isimler arasında Mariazell'den küçük bir kız[7][8] ve aynı zamanda heykeltıraş olan ve Berlin'de bir buçuk yıl görev yapan Sovyet çavuşu İvan S. Odarçenko[9] da yer aldı.

Sovyetler Birliği Mareşali Vasili Çuykov anılarında ana heykelin, 30 Nisan 1945 tarihinde Landwehrkanal'da Naziler tarafından ağır makineli silahlarla saldırı altındayken üç yaşındaki bir kız çocuğu için hayatını riske atan çavuş muhafızı Nikolay Masalov'u anmak için tasarlandığını ifade etmektedir.[10] Landwehrkanal'da Masalov anısına bir tabela yer almaktadır.

Berlin Muharebesi'nde kazanılan zafer sonucunda zafer anısına kılıç figürlü çeşitli anıtlar inşa edilmiştir. Berlin'de Treptower Parkı dışında, biri Tiergarten'daki, diğeri Pankow'daki olmak üzere iki yerde daha anıt mevcuttur. Benzer amaçla inşa edilen Anavatan Çağırıyor heykeli de bu kapsamda incelenir.[11][12] Anıt ayrıca Magnitogorsk'deki Geri-İleri Anıtı ve Volgograd'daki Anavatan Çağırıyor anıtı ile birlikte savaş kılıcı taşıyan heykel triptiğinin bir parçasıdır.[11][12][13][14]

Anıtın inşa yeri olarak Treptower Parkı'nın seçilmesinin çeşitli nedenleri vardır. Anıt planlanmasından çok önce bu park, bir Sovyet mezarlığı kurmak için seçilmişti. 1945 yılının başlarında Berlin'in çeşitli yerlerinden yaşamını yitiren Sovyet askerler park alanlarına taşındı.[2] Bir mezarlık anıtının yapılması bu süreçte gündeme geldi. 1945 yazında Alman komünistleri mezarlıkta gömülü Sovyet askerlerine bir anıt dikme girişimi başlatmıştı. "Kurtuluş" konusunu gerçekçi bir biçimde anlatmak için bir grup heykel görevlendirildi.[2] 1946'da yılında ise büyük bir anıt için karar somut bir şekil alındı ve nihayetinde büyük anıt için yarışma düzenlendi. Anıt kompleksinin yanında bulunan boş alanların bağımsız anıtların dikilme girişimini ve bunların sonradan kaldırıldığını gösterdiğini ifade eden kaynaklar mevcuttur.[2]

Anıtın açılış töreni, 8 Mayıs 1949

Yakov Belopolskiy'in tasarladığı anıt projesi komite tarafından uygun bulundu. Haziran 1947 ile Mayıs 1949 arasında inşa edilen[2] anıtın açılışı 8 Mayıs 1949 tarihinde Treptower Parkı'nda gerçekleşti.[15][16] İnşaat sürerken kompleksin inşaat yönetimi Mayıs 1948'de Sovyet Silahlı Kuvvetleri Savunma Kuvvetleri İdaresi'ne bağlı Özel Anıt Ekibi'ne verildi.[2][17] Böylece inşaatın denetimi, binbaşı Grigori Krawzow'a devredildi. devraldı. İdeolojik ve politik konularda danışman olarak Ivan Paderin görevlendirildi.

Anıtın parçalarının oluşturulması aşamasında çoğunlukla Alman kökenli 60 heykeltıraş ve 200 taş tasarımcısı görev aldı.[2] Buna ek olarak ressam Aleksandr Gorpenko, anıtın iç tarafındaki mozaik şablonunun hazırlanması konusunda çalışmalar yürüttü.[2] Projenin teknik gelişiminden mühendis Sarra Walerius sorumluydu.[2] Anıtın inşasında yaklaşık 1.200 işçi çalıştı. Binbaşı Grigori Krawzow inşaat döneminde çeşitli maddi teşvik ve eğitim çalışmalarıyla işgücünün artırıldığını belirtti.[2][18] Anıtın inşasında emek harcayan tüm işçilere, Aleksandr Kotikov'un adına atfen hazırlanan ve ek gıda paketi içeren "Kotikov Paketi" verildi.[2]

Açılış töreninde konuşma yapan askeri yetkili Aleksandr Kotikov "Bu anıt sadece Berlin'de açılan bir anıt değildir, aynı zamanda Avrupa'nın merkezinde, sosyalist anavatanın, insanlığın, bugünkü ve gelecek kuşakların hayatlarının kim tarafından kurtarıldığının dünyanın halklarına hatırlatmak için açılmış bir anıttır. Avrupa'nın merkezinde bulunan bu anıtın büyüklüğü, Sovyet iktidarının aşılmaz kuvvette, ve onun kurtuluş misyonuna tanıktır. Bu anıt köleliğe ve emperyalist karanlık güçlerin kundakçılığına karşı, sosyalizm, demokrasi ve halkların egemenlik hakları adına, Sovyetler Birliği ile dünya halklarının mücadelesinin ve yeni savaşının bir sembolüdür." ifadelerini kullandı. Başbakan Otto Grotewohl da törende yaptığı konuşmada "insanlığın belası olan faşizmden bizi Sovyet ordusu kurtardı" demecinde bulundu.[19][20]

1989 yılında tahrip edilen lahit		1990 yılında gerçekleşen Neo-Nazi karşıtı gösteri

Berlin Duvarı'nın 1989 yılında yıkılmasının ardından anıt tahrip edildi ve üzerine Sovyet karşıtı grafitiler çizildi. Bu olayların sürmesi üzerine Demokratik Sosyalizm Partisi, bu kişilerin Neo-Naziler olduğunu belirtti ve 3 Ocak 1990 tarihinde yaklaşık 250 bin Doğu Almanya yurttaşının katıldığı bir gösteri düzenledi. Parti genel başkanı Gregor Gysi yaptığı konuşmada anıt için "anayasal koruma" talep etti.[21]

Heykel 2003 yılı sonunda yerinden çıkarılarak restore edildi[22] ve tekrar yerine konularak 4 Mayıs 2004 tarihinde açılışı yapıldı.[23]

2 Eylül 2015'te anıtta bulunan kabartma yazılar Neo-Naziler tarafından tahrip edildi.[24]

Parkın içerisinde o dönem on altı adet olan Sovyet Cumhuriyeti'ni temsilen on altı lahit bulunur.[not 2] Bu lahitler 3,5 m yüksekliğinde ve 5 m uzunluğunda olup beyaz kireç taşından yapılmıştır. Her kabartma 12 m²'lik bir alana sahiptir. Lahitlerde yer alan oymaların derinliği 10 cm'ye kadar ulaşır. Yüzey alanında savaş günlerine dair tasvirler yer alır. Kuzey tarafta yer alan soldaki lahitlerde Rusça, sağdaki lahitlerde Almanca olmak üzere, lahitlerin parkın içerisinde bakan kesiminde dönemin ordu başkomutanı ve Sovyetler Birliği Komünist Partisi Genel Sekreteri olan Josef Stalin'e ait çeşitli sözler yer alır.[40]

Lahitlerde, savaş dönemine dair tasvir edilen farklı konular yer alır. Bu konularda genel hatlarıyla "barışçıl olan Sovyetler Birliği'nin Hitler Almanyası tarafından işgali", "özgürlüğe kavuşmak için halkın ve ordunun ve halkını kahramanca mücadelesi" ve "savaş sonunda ölen askerlerin anılması" temaları işlenir. Bununla birlikte yas ve saygı konuları da lahitlerde çeşitli şekillerde sembolize edilerek ele alınır.[41] Lahitlerde yer alan tasvirler ve üzerinde yazılı olan sözler şu şekildedir:[41][42][43][44][not 3]

Lahit grubu (sıra)	Görsel	Tasvir edilen konu	Yer alan söz
1.		• Sovyet köy ve kasabalarına Nazi Hava Kuvvetleri olan Luftwaffe tarafından gerçekleştirilen hava saldırıları tasvir edilir. Bombalama, yıkılan ev, soba ve enkaz üzerinde bir ağlayan kadın görülür. Saldırgana dair olan lanet ifade edilmiştir.	« Kızıl Ordu, yirmi yıl boyunca Sovyet halkının barışçıl yeniden yapılandırma çalışmalarını korudu. Fakat Haziran 1941'de Hitler Almanyası, saldırgan olmayan antlaşmayı acımasız ve zalim bir şekilde kırarak ülkemize saldırdı ve Kızıl Ordu vatanını savunmak için sahaya girmeye mecburdu. » (Josef Stalin)
2.		• Nazilerin Sovyet halklarını köle haline getirmek ve yok etmek amacıyla saldırmalarını ve bunun üzerine kurtuluş savaşını konu alır. İşkence konusu anlatılır ve kazığa bağlı bir kız görülür. Kabartmalar, ormanlardaki Sovyet partizanları direncinin başlamasını tasvir eder.	« Hitler'in zalimleri... Ukrayna, Belarus, Baltıklar, Moldova, Kırım ve Kafkaslardaki halkları köleleştirmek ya da imha etmek için hedef aldılar. Hedefimiz açık ve nettir. Sovyet topraklarımızı özgürleştirmek istiyoruz. » (Josef Stalin)
3.		• Arka cephede Kızıl Ordu'ya katkıda bulunan ve destek veren çeşitli meslek mensupları konu alınır. Tasvirde işçi, çiftçi, mühendis ve kolektif çiftlik ve silahlı asker yer alır.	« Fabrikalardaki, madenler ve kömür madenlerindeki, ulaşımdaki ve tarımdaki Sovyet halkının fedakar çalışması ve desteği olmasaydı Kızıl Ordu'nun başarısı imkânsızdı. » (Josef Stalin)
4.		• Kurtuluş amacını ve Sovyet kızıl ordusunun gücü anlatılır. Tüfeği kalkmış bir dizi asker aynı yöne bakacak şekilde durmuştur. Askerlerin üzerinde yer alan Vladimir Lenin ve Kremlin figürlü bayrak, bu askerlerin bağlı olduğu devleti ve partiyi temsil eder. Konuya ilişkin diğer lahitte diz çöküp bayrağı öpen bir askerin yemin töreni tasvir edilir.	« Size büyük bir kurtuluş görevi verildi. Bu savaşta, Aleksandr Nevski, Dmitri Donskoy, Kusma Minin, Dmitri Pozharski, Aleksandr Suvorov, Mihail Kutuzov gibi büyük atalarınızın kahramanca örnekleri ilhamınız olsun! Büyük Lenin'in zafer bayrağı size ödünç olsun![not 4] » (Josef Stalin)
5.		• Kuşatılan Sovyet şehirlerini savunan halkı ve aynı amaç uğruna mücadele veren askeri üniformalı ordu birlikleri/partizanları konu alır. Aynı zamanda halk ve askeri birliklerin birliğini anlatır.	« Moskova'dan Tula'ya, Odessa'dan Sivastopol'a, Leningrad'dan Stalingrad'a kahraman savunucuları sınırsız cesaretin, çelik disiplinin, kararlılığın ve sanatın örneklerini verdi. Bu kahramanlardan sonra, tüm kızıl ordumuz yönlendirildi. » (Josef Stalin)
6.		• Cesaretle savaşan Sovyet askerlerini tasvir eder. Bu kabartmada bazı askerlerin düşmanı durdurmak için hayatlarını feda ettiği anlatılır. Askerlerin yaklaşan düşman tanklarının altında el bombaları ile kendini atma durumu tasvir edilir.	« Kızıl Ordu'nun kahramanlık faaliyetlerine ilham veren asil ve yüce savaş hedefleri vardır. Bu, Vatanseverlik Savaşı'nda vatanlarının özgürlüğü için nasıl ölmeye hazır binlerce kahraman getirdiğini de açıklamaktadır. » (Josef Stalin)
7.		• Bütün sovyet halklarının dostça kurtuluş hareketine verdiği desteği tasvir eder. Özgürleştirilmiş topraklardaki halkın Sovyet askerlerine teşekkür ettiği tasviriyle ırksal nefret ve milliyetçi ön yargıların Hitler faşizminin ideolojisi ile ters düştüğü anlatılır. Tasvirlerde sevinçten ağlayan yaşlı bir kadına sarılan asker, yaşı bir adamla el sıkışan başka bir asker, yaralı bir çocuğu eğilerek tutan başka bir asker, çocuğu koluna alan bir süvari, orduya çiçek veren kadınlar ve parti bayrağını tutan genç bir adam görülür.	« Ülkemizdeki tüm ulusların ve ırkların eşit olduğuna dayanan ideolojisi, halklar arasında dostluk ideolojisi, hayvani milliyetçilik ve ırkçı nefrete dayanan Hitler faşist ideolojinin üzerinde tam bir zafer kazanmıştır. » (Josef Stalin)
8.		• Sosyalist anavatanın özgürlüğü ve bağımsızlığı için yapılan savaşta düşmüş kahramanlara sonsuz üne kavuşacaklarını ifade eden cenaze törenleri düzenlenmesi konu alınır.	« Anavatanımızın özgürlüğü ve bağımsızlığı için verilen savaşta düşen kişiler sonsuza kadar onurlu kahramanlardır. » (Josef Stalin)

Vladimir Putin, anıta çelenk koyarken, 2000.

1990 yılında imzalanan İki Artı Dört Antlaşması kapsamında Almanya'nın birleşmesi sonrasında yeni Almanya hükûmeti, ülkedeki tüm savaş anıtlarını korumak, tamir etmek ve restorasyon çalışmaları yürütmekten bizzat sorumludur.[2] Almanya ile Rusya hükûmetleri arasında 16 Aralık 1992 tarihinde imzalanan savaş mezarlıklarına dair anlaşmaya göre Almanya hükûmeti anıtlarda herhangi bir değişiklik yapmadan önce Rusya'ya danışacaktır.[45]

Anıt, kuruluşundan bu yana çeşitli anma etkinliğine ev sahipliği yapmıştır. Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra da anma etkinlikleri devam etmiştir.[46][47] Zafer Günü etkinlikleri kapsamında her 9 Mayıs günü "Bund der Antifaschisten Treptow e.V." (lit. Anti-faşist Treptow Koalisyonu) tarafından çeşitli etkinlikler düzenlenmektedir.[48]