Esperanto dilbilgisi

Esperanto dilbilgisi, kuralları aşırı şekilde düzenli olması için tasarlanmıştır. Eklemeli bir dil olan Esperanto'nun kelime dağarcığı Hint-Avrupa dil ailesi, özellikle de Latin, Slav ve Germen dilleri esas alınarak hazırlanmıştır. Esperanto serbest cümle dizimine sahiptir, cümledeki ögelerin yerleri değiştirildiğinde cümlenin anlamı değişmez.

Dilbilimsel Özellikler

Yazı

Esperanto, Esperantoya uyarlanmış Latin alfabesiyle yazılır. Alfabedeki her harf her zaman aynı sesi verir ve alfabede temsil edilen çoğu sesin Türkçede oldukça yakın bir karşılığı vardır.

Harf Adı IPA değeri Türkçe ses
A aa/a/a
B bbo/b/b
C cco/t͡s/kısa ts
Ĉ ĉĉo/tʃ/ç
D ddo/d/d
E ee/e/e
F ffo/f/f
G ggo/g/g
Ĝ ĝĝo/dʒ/c
H hho/h/h
Ĥ ĥĥo/x/-
I ii/i/i
J jjo/j/y
Ĵ ĵĵo/ʒ/j
Harf Adı IPA değeri Türkçe ses
K kko/k/k
L llo/l/l
M mmo/m/m
N nno/n/n
O oo/o/ veya /ɔ/o
P ppo/p/p
R rro/r/ veya /ɾ/r
S sso/s/s
Ŝ ŝŝo/ʃ/ş
T tto/t/t
U uu/u/u
Ŭ ŭŭo/u̯/-
V vvo/v/ veya /ʋ/v
Z zzo/z/z

ĥ harfi modern Esperantoda çok az sayıda kelimede bulunur. Bu harf, telaffuzu zor olduğu gerekçesiyle bulunduğu sözcüklerin çoğunda ĉ, h veya k harflerinden biriyle değiştirilmiştir. ŭ harfi ise sadece ünlü harflerden sonra gelerek onlarla bir ikili oluşturur. Dolayısıyla kelime başında bulunmaz. Bunun istisnaları bu harfin adı olan ŭo sözcüğü ve ŭa! gibi bazı ünlem nidalarıdır.

Esperanto alfabesinde Q, X, W ve Y simgeleri bulunmaz.

ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ ve ŭ harflerinin yazımı kimi elektronik ortamlarda mümkün olmayabilir. Bunun için L. L. Zamenhof, böyle durumlarda bu harfler yerine ch, gh, hh, jh, sh ve yalnızca u yazılmasını öngören h-sistemini tavsiye etmişse de, alfabede zaten h harfinin bulunmasının karışıklığa sebep olabileceği gerekçesiyle günümüzde daha çok x-sistemi kullanılmaktadır. Bu sisteme göre zorunlu durumlarda ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ ve ŭ harfleri yerine cx, gx, hx, jx, sx ve ux yazılır. Mart 2007 Google istatistiklerine göre internet ortamında orijinal Unicode harflerin kullanım oranı %77, x-sisteminin kullanım oranı %14, h-sisteminin kullanım oranı ise %9 civarındadır.

x-sisteminde yazılan harfi direkt olarak Unicode'a çeviren programlar mevcuttur. Microsoft Windows için Tajpi ve EK programları bunlara örnek olarak verilebilir.

ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ harfleri Esperantoya özgüdür, ŭ harfi yalnızca normalde Kiril alfabesi ile yazılan Beyaz Rusçanın Latin transliterasyonunda kullanılmaktadır.

Esperanto kelimelerde vurgu istisnasız sondan bir önceki heceye verilir. Yalnızca, özellikle şiir ve şarkılarda, bir ismin sonundaki -o harfi atılabilir. Böyle bir durumun rahat anlaşılabilmesi için yazıda, atılan -o harfi yerine ' işareti konulur ve okunuşta kalan kısmın vurgusu son heceye verilir.

Dil Bilgisi

Birkaç sayılı istisna dışında Esperantoda kelime grupları son harflere bakılarak ayırt edilebilir.

Son Harf Kelime Sınıfı Örnek Sözcük Türkçe Anlam
-oisimrapidohız
-asıfatrapidahızlı
-ezarfrapidehızla, hızlı bir şekilde
-ifiilrapidihızlı gitmek, acele etmek

Bu örnekte -a, -e, -i, -o son takılarını alarak sıfatlaşan, zarflaşan, fiilleşen ve isimleşen dilbilgisi yönünden anlamsız rapid sözcüğüne kök sözcük adı verilir.

Bu kurallara uymayan bazı istisnalar da bulunmaktadır. Örneğin nun (şimdi) veya preskaŭ (yaklaşık olarak) zarfları -e ile bitmez. -aŭ ile biten birçok zarf mevcuttur. Ni (biz) şahıs zamiri -i ile bitmesine karşın fiil değildir. Yine de son harflerin sözcükleri sınıflandırmasıyla ilgili kural, dilin kelime hazinesinin çok büyük bir bölümünde geçerlidir.

Esperanto, doğal dillere oranla daha az miktarda sözcük içerir ve diğer sözcükleri bu kök sözcükler yardımıyla birleşik sözcük oluşturarak veya ön ve son takılarla yeni kelimeler türeterek karşılar. 400 ilâ 500 adet kök sözcük ile hemen hemen her güncel konu hakkında konuşabilecek kadar çok sözcük türetilebilir. Ancak, dala ve işe özgü bilimsel ve teknik terimlerle beraber 15.000 civarında Esperanto kök sözcük bulunduğu tahmin edilmektedir.

Esperantonun en temel gramer özellikleri; gramatik cinsiyete sahip olmamakla birlikte cinsiyet ayıran bir dil olması, kuralsız fiil bulunmaması, fiillerin 6 kipe göre sondan çekimlenmesi, fiil çekiminin şahıstan etkilenmemesi, fiilin öznenin sayısından etkilenmemesi, ismin belirtme durumunun var olması, sıfatların nitelediği isimlerin sayısına ve durumuna uyum göstermesi ve cümledeki öge sırasının değiştirilebilir olması olarak sıralanabilir.

Artikel

Esperantoda belirli artikel olarak la kullanılır. La artikelinin Türkçede tam olarak bir karşılığı yoktur, önüne geldiği cins ismin daha önce bahsedilmiş olan özel türüne atıfta bulunduğunu belirtir. Kullanım ve anlam olarak İngilizce the ile hemen hemen aynı özelliklere sahiptir. Çoğul sözcükler için de, tekil sözcükler için kullanıldığı tarzda kullanılır.

Türkçedeki bir belirsiz sıfatının Esperantoda karşılığı yoktur, bu anlam ismin başına la artikeli getirilmeyerek direkt olarak elde edilebilir.

Aşağıda la artikelinin kullanımının anlama etkisi örneklenmiştir:

Infano kuras en ĝardeno. (Bir çocuk bir bahçede koşuyor.) - Hangi çocuktan ve bahçeden bahsedildiği belirsiz.
La infano kuras en ĝardeno. (Çocuk bir bahçede koşuyor.) - Belirli bir çocuktan bahsediliyor ama koşulan bahçe belirsiz.
La infano kuras en la ĝardeno. (Çocuk bahçede koşuyor.) - Belirli bahçe ve çocuktan bahsediliyor.
Infanoj kuras en la ĝardeno. (Çocuklar bahçede koşuyor.) - Çocuklar kim olduğu belirsiz herhangi çocuklar, bahçe belirli.
La infanoj kuras en la ĝardeno. (Çocuklar bahçede koşuyor.) - Hangi bahçeden ve çocuklardan bahsedildiği biliniyor.

L. L. Zamenhof, Fundamento de Esperanto adlı kitabında, zor veya gereksiz bulunduğu takdirde artikelin kullanılmasının şart olmadığını, tercihen tamamen ihmal edilebileceğini belirtmiştir.

Cümle Ögeleri

Esperantonun normal tümce dizimi Özne-Fiil-Nesne sırasında olsa da anlam bu sıralamaya bağlı değildir ve uygulamada sıralamanın değiştirilmesine sıkça rastlanır.

Esperantoda isimler sonuna -j (y okunur) takısı eklenerek çoğul yapılırlar. Çoğul bir ismi niteleyen sıfat da çoğul eki alır yani sıfatlar Arapça ve İspanyolca gibi dillerde olduğu gibi ismin sayısına uyum göstermektedir. İsmi niteleyen sıfat isimden önce veya sonra gelebilir. Örneğin alta uzun ve viro adam, alta viro uzun adam anlamındaki sıfat tamlamasını oluşturur. Uzun adamlar tamlamasını oluştururken hem isim hem de sıfat çoğul yapılır: altaj viroj. Ayrıca bu iki tamlama tercihen Fransızcada olduğu gibi isim önde, sıfat arkada olacak şekilde de kurulabilir: viro alta, viroj altaj.

Esperantoda diğer birçok dilde bulunmayan Türkçedeki ismin belirtme (-i) hâli ekine oldukça yakın anlam ve işleve sahip olan bir -n takısı bulunmaktadır. Cümledeki sıralama serbestliği bu takı yardımıyla sağlanır.

-n takısı fiilin direkt olarak etkilediği nesnenin sonuna eklenir. Eğer bu nesne bir sıfat tamlamasıysa hem isme, hem de sıfata eklenir. Eğer nesne çoğulsa -n takısı -j takısından sonra eklenir.

Mi farbis la ruĝan pordon. (Ben kırmızı kapı boyadım.)
Mi farbis la ruĝajn pordojn. (Ben kırmızı kapıları boyadım.)
Min farbis la ruĝa pordo. (Kırmızı kapı beni boyadı.)
La ruĝan pordon farbis mi. (Ben kırmızı kapı boyadım.)
Mi farbis la pordon ruĝan. (Ben kırmızı kapı boyadım.)
Mi farbis la pordon ruĝa. (Ben kapı kırmızı(ya) boyadım.)

Zamirler

Esperantoda 9 temel şahıs zamiri bulunmaktadır. Üçüncü şahıs zamiri cinsiyet ayrımı yaparken, hem tekil hem de çoğul ikinci şahsı aynı zamir karşılar.

tekilçoğul
birinci şahıs mi
ben
ni
biz
ikinci şahıs vi
sen, siz
üçüncü
şahıs
eril li
o (erkek)
ili
onlar
dişil ŝi
o (dişi)
cinssiz ĝi
o (cinssiz)
belirsiz oni
biri
yansımalı si
kendisi

Ĝi, cinsi olmayan veya cinsiyeti bilinmeyen özneler için kullanılır, istendiği takdirede cinsiyeti bilinen hayvanlar için de kullanılabilir. Oni şahsın hiç önemli olmadığı durumlarda kullanılan zamirdir. Si ise kendisi, kendileri anlamında mi, vi ve ni haricinde bir öznesi bulunan cümlenin diğer ögelerinde o özneden bahsetmek için kullanılır ve asla özne olamayacağı gibi, öznenin bir parçası da olamaz. Fiilden direkt olarak etkilenen şahıs zamirleri de isimler için olduğu gibi -n takısı alırlar.

Temel zamirler sonlarına -a alarak iyelik zamirlerine dönüşür. Mia benim, via senin veya sizin; lia, ŝia, ĝia onun, ilia onların, onia birinin ve sia kendinin anlamındadır. İyilik zamirlerinin başlarına artikel getirildiğinde anlamları şu şekilde değişir: la mia benimki, la via seninki veya sizinki, la ilia onlarınki ... vb.

Örnekler:
Li lavas sin. (O kendini yıkıyor.)
Li lavas lin. (O, onu (başkasını) yıkıyor.)
Ili manĝis siajn pomojn. (Elmalarını yediler.) - Elmalar, onları yiyen gruba ait.
Ili manĝis iliajn pomojn. (Elmalarını yediler.) - Elmalar yiyenlere değil başkalarına ait.

Edatlar

Esperantoda konum bildiren edatlar işaret ettiği kelime grubundan önce gelir.

Karşılığı Örnek Cümle Örnek Cümle Anlamı
Al -e
-e doğru
Mi iris al la lernejo.
Li kuras al mia domo.
Okula gittim.
Evime (doğru) koşuyor.
Anstataŭ -in yerine Li iros anstataŭ mi. O, benim yerime gidecek.
Antaŭ -in önüne, -in önünde
-den önce
Ŝi sidas antaŭ sia domo.
Antaŭ li venis ĉi tie, li fartis bone.
Evinin önünde oturuyor.
Buraya gelmeden önce iyi hissediyordu.
Apud -in yanında Ni konstruos domon apud la rivereto. Derenin yanında bir ev inşa edeceğiz.
Ĉe -de (-in yakınında) Li sidas ĉe la komputilo. Bilgisayarda oturuyor.
Ĉirkaŭ -in çevresinde, -in etrafında Ĉevalo kuras ĉirkaŭ la domo. At, evin çevresinde koşuyor.
Da (miktar belirtir) Ni havis multe da gastoj. Birçok misafirimiz vardı.
De -in
-den
Ankara estas la ĉefurbo de Turkio.
Ŝi iros de la urbo.
Ankara, Türkiye'nin başkentidir.
Şehirden gidecek.
Dum süresince, boyunca Ili iris dum ok minutoj. Sekiz dakika gittiler.
Ekster -in dışında, -in dışına Ŝi iros ekster la urbo. Şehir dışına gidecek.
El -in dışına, -den Ŝi iros el la urbo. Şehirden gidecek.
En -de, -nin içinde Ili estas en la domo. Evdeler.
Ĝis -e kadar Mi iros ĝis la domo. Eve kadar gideceğim.
Inter -in arasında Li sidas inter la infanoj. Çocukların arasında oturuyor.
Je (belirsiz edat -
hiçbir edatın uymadığı veya
herhangi bir edatın kullanıldığı
her durumda kullanılabilir.)
Ni matenmanĝos je la oka.
Mi kredas je Dio.
Donu ĝin je mi.
Li saltis je la tablon.
Saat sekizde kahvaltı yapacağız.
Tanrı'ya inanıyorum.
Onu bana/benden/benimle/... ver.
Masanın üstünde/altında/yanında/... zıpladı.
Kontraŭ -in karşısı, karşı Dubo gardas kontraŭ risko. Şüphe riske karşı korur.
Krom hariç, -in haricinde Ĉiuj iris krom vi. Senin haricinde herkes geldi.
Kun ile, birlikte Ili iros kun vi. Onlar sizinle gidecek.
Laŭ -e göre Ĉiu mezuras aliajn laŭ sia mezurilo. Herkes başkasını, kendi ölçüsüne göre ölçer.
Malgraŭ -e rağmen Mi iris malgraŭ la pluvo. Yağmura rağmen yürüdüm.
Per ile, vasıtasıyla Ni iros al Ankara per trajno. Ankara'ya tenle gideceğiz.
Po oran, başına Po tri Liro por persono. Kişi başına üç Lira.
Por için Mi venis ĉi tien por vidi vin. Buraya seni görmek için geldim.
Post sonra, ardından Mi parolos post ŝi. Onun ardından ben konuşacağım.
Preter önce, önünde La viro kuras preter hundo. Adam bir köpeğin önünde koşuyor.
Pri hakkında, ile ilgili Mi pensas ke ŝi parolos pri ni. Bizim hakkımızda konuşacağını düşünüyorum.
Pro sebebiyle, -diği için Pro kio vi venis? Ne sebeple geldiniz?
Sen -siz, olmadan Ne iru sen mi. Bensiz gitme.
Sub altında Bildo estas sub la aŭto. Arabanın altında bir resim var.
Super üstünde (havada) Birdoj flugas super la urbo. Şehrin üstünde kuşlar uçuyor.
Sur üstünde (yüzeyinde) Mi trovis ĝin sur libro. Onu bir kitabın üzerinde buldum.
Tra boyunca Ni parolis tra la vojo. Yol boyunca konuştuk.
Trans ötesi, diğer tarafı Ni saltis trans la muro. Duvarın ötesine atladık.

Bazı edatların yerine, karışıklığa sebep olmayacaksa -n belirtme durumu eki de kullanılabilir.

Ni veturos al Usono. = Ni veturos Usonon. (ABD'ye seyahat edeceğiz.)
Mi venos en la unua de junio. = Mi venos la unuan de junio. (1 Haziran'da geleceğim.)

-n belirtme durumu eki fiile, önüne konum edatı almış söz grubunu belirttirmek için de kullanılabilir.

Ni iras en la urbo. (Şehrin içinde gidiyoruz.)
Ni iras en la urbon. (Şehrin içine gidiyoruz.)

Fiiller

Esperantoda fiiller şahsa veya sayıya uyum sağlamaz ve zaman çekimlerini sondan alırlar.

Esperantoda 6 temel kip/zaman eki bulunmaktadır: -i mastar hâli, -as geniş/şimdiki zaman, -is geçmiş zaman, -os gelecek zaman, -u emir kipi, -us şart kipi / gelecek zamanın hikâyesi. Emir kipi ikinci şahıs dışında bir şahıs için kullanılırsa anlamca dilek kipine dönüşür. Emire nezâket katmak için -u eki yerine bonvolu -i (lütfen -ınız) kalıbı kullanılabilir.

Ayrıca 6 adet de sıfat fiil eki mevcuttur: -anta -an, -inta -mış olan, -onta -acak olan, -ata -ılan, -ita -ılmış olan, -ota -ılacak olan. Sıfat fiillerin sıfat olduğunu bildiren -a son harfi, zarflar için kullanılan -e harfiyle değiştirilerek zarf fiiller elde edilebilir.

Örneğin ir- (git-) fiil kökü aşağıdaki gibi değişik formlara getirilebilir.

Iri (Gitmek)
Li iras. (Gider./Gidiyor.) - Li iris. (Gitti.) - Li iros. (Gidecek.)
Iru! (Git!) - Bonvolu iru. (Lütfen gidin.) - Li iru. (Gitsin.) - Ni iru. (Gidelim.)
Li irus. (Gidecekti.) - Li irus se li ne estus malsana. (Hasta olmasa giderdi.)
Iranta (Giden) - Irinta (Gitmiş olan) - Ironta (Gidecek olan) - Irante (Giderek)
Irata (Gidilen) - Irita (Gidilmiş olan) - Irota (Gidilecek olan)

Esperantoda zamanda süreklilik kavramı yoktur. Örneğin geniş zaman eki olan -as çoğu zaman şimdiki zaman anlamında kullanılırken, şimdiki zamanın hikâyesinin yerini genelde standart geçmiş zaman tutar. Bununla birlikte zamanla, bu anlam ayrılığını vurgulamak için -antas, -antis birleşik zamanları kullanılır olmuştur. Birleşik zamanlar yalnız -anta sıfat fiilinden değil, diğer sıfat fillerden yararlanılarak da oluşturulabilir.

Mi irantas (Gidiyorum.) - Mi irantis (Gidiyordum.) - Mi irantos (Gidiyor olacağım.) - Mi irantus (Gidiyor olacaktım.)
Mi irintas (Gitmiş durumdayım.) - Mi irintis (Gitmiştim.) - Mi irintos (Gitmiş olacağım.) - Mi irintus (Gitmiş olacaktım.)
Mi irontas (Gitmek üzereyim.) - Mi irontis (Gitmek üzereydim.) - Mi irontos (Gitmek üzere olacağım.) - Mi irontus (Gitmek üzere olacaktım.)

Ayrıca edilgen sıfat fiillerin de (-ata, -ita, -ota) buna benzer kullanımları vardır.

Povi yeterlilik, devi gereklilik kipi için yardımcı fiillerdir:

Vi povas aliĝi nin. (Bize katılabilirsin(iz).)
Vi devis vidi tiun. (Onu görmeliydin(iz).)

Esperantoda yardımcı fiil olarak esti (olmak) fiili kullanılır. Yardımcı fiil vasıtasıyla isim cümleleri kurulur. Ancak son zamanlarda, özellikle sıfat kökenli yüklemi olan isim cümlelerinde esti yerine ismin fiil formuna sokulup (sonundaki -o harfinin -i ile değiştirilmesiyle) oluşan fiilin çekimlenmesi daha çok tercih edilir olmuştur. Bunun dışında cümleyi uzattığı gerekçesiyle esti yardımcı fiilinin kökü est-e gerek duymadan yalnızca fiil çekim ekleriyle isim cümlesi kurulabileceğini savunan Esperantistler olsa da bu görüş resmiyet kazanmamış ve yaygınlaşmamıştır.

La ĉielo estis blua.La ĉielo bluis.La ĉielo is blua. (Gökyüzü maviydi.)
La viro estas instruisto.La viro instruistas.La viro as instruisto. (Adam bir öğretmen.)
Mi volas esti feliĉa.Mi volas feliĉi.Mi volas i feliĉa. (Mutlu olmak istiyorum.)

Olumsuzluk

Esperantoda bir cümle yükleminin önüne ne konularak olumsuz yapılabilir. Ne başka hangi ögenin önüne konursa olumsuzluk vurgusu o ögeye düşer.

Mi skribis ĉi tiun. (Bunu yazdım.)
Mi ne skribis ĉi tiun. (Bunu yazmadım.)
Ne mi skribis ĉi tiun. (Bunu ben yazmadım./Bunu yazan ben değilim.)
Mi skribis ne ĉi tiun. (Ben bunu yazmadım./Benim yazdığım bu değildi.)

Esperantoda ne- ile başlayan başka olumsuzluk kelimeleri vardır. Bir olumsuz kelime bir cümleyi olumsuz yapmak için yeterlidir. Esperantoda aynı cümlecik içinde iki olumsuzluk kelimesi kullanımına izin verilmez.

Mi ne faris ion ajn. (Bir şey yapmadım.)
Mi faris nenion ajn. (Hiçbir şey yap(ma)dım.)
Mi ne faris nenion ajn. - Yanlış kullanım

Soru Sözcükleri

Esperantoda evet-hayır soruları cümlenin başına ĉu koyularak yapılır.

Vi volas lerni Esperanton. (Esperanto öğrenmek istiyorsun.)
Ĉu vi volas lerni Esperanton. (Esperanto öğrenmek istiyor musun?)

Ĉu ile yapılan sorulara genelde jes (evet) veya ne (hayır) ile yanıt verilir.

Esperantodaki soru kelimeleri ve yan cümle kurulumunda yardımcı olan bir takım kelimeler sistematik bir tabloya göre üretilir.

Ki-
soru
Neni-
hiçlik
I- *
birim
Ĉi-
bütünlük
Ti-
işaret
Ĉi ti- / Ti- ĉi
yakın işaret
-o
şey
Kio
ne
Nenio
hiçbir şey
Io
bir şey
Ĉio
her şey
Tio
o şey
Ĉi tio / Tio ĉi
bu şey
-u
şey, kişi
Kiu
kim, hangi, hangisi
Neniu
hiç kimse, hiçbiri
Iu
biri, herhangi bir
Ĉiu
herkes, hepsi, her
Tiu
o
Ĉi tiu / Tiu ĉi
bu
-e
yer
Kie
neresi, nerede
Nenie
hiçbir yer(de)
Ie
bir yer(de)
Ĉie
her yer(de)
Tie
orası, orada
Ĉi tie / Tie ĉi
burası, burada
-am
zaman
Kiam
ne zaman
Neniam
asla, hiçbir zaman
Iam
bir zaman
Ĉiam
her zaman
Tiam
o zaman
Ĉi tiam / Tiam ĉi
şimdi
-es
aitlik
Kies
kimin, neyin
Nenies
hiç kimsenin, hiçbir şeyin
Ies
birinin, bir şeyin
Ĉies
herkesin, her şeyin
Ties
onun
Ĉi ties / Ties ĉi
bunun
-el
şekil
Kiel
nasıl
Neniel
hiçbir şekilde
Iel
bir şekilde
Ĉiel
her şekilde
Tiel
o şekilde
Ĉi tiel / Tiel ĉi
bu şekilde
-al
sebep
Kial
neden, niçin
Nenial
hiçbir sebepten
Ial
bir sebepten
Ĉial
her sebepten
Tial
o yüzden
Ĉi tial / Tial ĉi
bu yüzden
-om
miktar
Kiom
kaç, ne kadar
Neniom
hiç
Iom
biraz
Ĉiom
tümü
Tiom
o kadar
Ĉi tiom / Tiom ĉi
bu kadar
-a
çeşit
Kia
ne tür, nasıl
Nenia
hiçbir çeşit
Ia
bir çeşit
Ĉia
her çeşit
Tia
o tür
Ĉi tia / Tia ĉi
bu tür

* Bu sütunda büyük i harfleri kullanılmıştır. Bunları küçük L harfiyle karıştırmayınız. Sütundaki sözcükler: io, iu, ie, iam, ies, iel, ial, iom, ia

Birleşik Kelimeler

Esperantoda kelimeler birleştirilerek yeni anlamlar karşılanabilir. Genellikle birleştirilen kelimelerin kökleri birleştirilerek yeni bir kök oluşturulur ancak telaffuz kolaylığını sağlamak için iki kelimenin direkt olarak birleştirilmesi de mümkündür. Örneğin ringo (yüzük), fingro (parmak) kelimelerinin kökleri ring ve fingr birleştirilip sonuna isim oluşturucu -o bitişi yeniden eklenirse ringfingro (yüzük parmağı) birleşik sözcüğü türetilebilir ancak sözcükleri direkt olarak ringofingro şeklinde birleştirmek de mümkündür. Bu durumda hece sayısı artarken, söyleniş kolaylaşır. Genelde tercih edilen yöntem sözcüklerin değil köklerin birleştirilmesidir.[1]

Yapım Ekleri

Esperantoda mevcut kelimelerden Türkçede olduğu gibi eklerle yeni kelimeler üretilebilir. Esperantoda bu işlem genellikle soneklerle, bazen de öneklerle yapılır.

Önekler sözcüğün önüne gelerek anlamını değiştir ve bu yolla yeni bir sözcük üretir.

Karşılığı Örnek Örnek Anlamı
bo- evlilikle doğan akrabalık, kayın- patro / bopatro
fratino / bofratino
baba / kayınpeder
kız kardeş / görümce, baldız
dis- ayırma, saçma, dağılım sendi / dissendi
atomo / disatomi
göndermek / dağıtmak
atom / atom parçalamak
ek- başlamak, ani hareket ami / ekami
lerni / eklerni
sevmek / âşık olmak
öğrenmek / öğrenmeye başlamak
eks- eski, önceki edzo / eksedzo koca / eski koca
fi- ahlâk dışı homo / fihomo
vorto / fivorto
insan / ahlâksız insan
kelime / küfür
ge- karışık cinsiyetlerden çoğul yapma patro / gepatroj
sinjoro / gesinjoroj
lernejo / gelernejo
baba / ebeveyn
bay / bayanlar ve baylar
okul / cinsiyet bakımından karma okul
mal- zıtlaştırıcı granda / malgranda
riĉa / malriĉa
dekstrume / maldekstrume
büyük / küçük
zengin / fakir
saat yönünde / saatin tersi yönünde
mis- yanlış, hatalı, çarpık akuzi / misakuzi suçlamak / haksız yere suçlamak
pra- antik, tarih öncesi, başlangıç, daha eskiye ait avo / praavo
patro / prapatroj
besto / prabesto
Turka / Praturka
dede / büyük dede
baba / atalar
hayvan / tarih öncesi (soyu tükenmiş) hayvan
Türkçe / Proto-Türkçe, Ön Türkçe
re- yinelenen eylem, geri dönen eylem sendi / resendi
konstrui / rekonstrui
aboni / reaboni
göndermek / geri göndermek
inşa etmek / restore etmek
abone olmak / aboneliği yenilemek

Sonekler kelimeye değil kelimenin köküne eklenir, yani kelime türünü bildiren -i, -o, -a, -e bitiş ünlülerinin hemen öncesine iliştirilirler.

Karşılığı Örnek Örnek Anlamı
-aĉ. kötüleştirici, nitelik düşürücü domo / domaĉo
skribi / skribaĉi
ev / baraka
yazmak / bozuk yazmak
-ad. yapılıp durma, eylem kuri / kuradi / kurado
parolo / paroli / paroladi / parolado
koşmak / koşuyor olmak / koşu
söz / konuşmak / konuşuyor olmak / konuşma
-aĵ. somut anlam verici, ürün manĝi / manĝaĵo
trinki / trinkaĵo
yemek / yiyecek
içmek / içecek
-an. üye, destekleyici, bir gruptan/yerden olan, -li Usono / Usonano
ŝipo / ŝipano
ABD / Amerikalı
gemi / gemi mürettebatından biri
-ar. grup, topluluk, sürü arbo / arbaro
vorto / vortaro
ağaç / orman
kelime / sözlük
-ĉj. Erkekler için isim kısaltma, samimiyet (kelime bir yerde kesilir) patro / paĉjo
amiko / amiĉjo
Kemalettin / Keĉjo, Kemaĉjo
baba / babacığ(ım)
arkadaş / değerli arkadaş(ım)
Kemalettin / Kemo
-ebl. mümküniyet, -ilebilir kredi / kredebla
vidi / videbla
inanmak / inanılabilir
görmek / görülebilir
-ec. olma durumu, -lik amiko / amikeco
bona / boneco
Arabo / Arabeco / Arabeca
arkadaş / arkadaşlık
iyi / iyilik, iyi olma durumu
Arap / Araplık / Arabesk
-eg. arttırıcı, büyütücü domo / domego
varma / varmega
bona / bonega
ridi / ridegi
ev / konak
sıcak / aşırı sıcak
iyi / mükemmel
gülmek / kahkaha atmak
-ej. mekân yapıcı, yeri lerni / lernejo
vendi / vendejo
juĝi / juĝejo
kuiri / kuirejo
hundo / hundejo
senakva / senakvejo
öğrenmek / okul
satmak / mağaza
yargılamak / mahkeme
yemek yapmak / mutfak
köpek / köpek kulübesi
susuz / çöl
-em. eğilim, meyil, hoşlanma ludo / ludema
paroli / parolema
oyun / oynamayı seven, oyuncu
konuşmak / konuşkan
-end. zorunluluk, yapılması gereken pagi / pagenda
legi / legenda
ödemek / ödenecek
okumak / okunması gereken
-er. yapı taşı, küçük parça ĉeno / ĉenero
fajro / fajrero
neĝo / neĝero
ligno / lignero
zincir / halka
ateş / kıvılcım
kar / kar tanesi
odun / kıymık
-estr. yönetici, lider lernejo / lernejestro
urbo / urbestro
cent / centestro
okul / okul müdürü
şehir / belediye başkanı
yüz / yüzbaşı
-et. azaltıcı, küçültücü domo / dometo
libro / libreto
varma / varmeta
ridi / rideti
ev / kulübe
kitap / kitapçık
sıcak / ılık
gülmek / gülümsemek
-i. ülke adı yapma Meksiko / Meksikio
Niĝero / Niĝerio
Turko / Turkio
patro / patrio
Mexico City şehri / Meksika
Nijer Nehri / Nijerya
Türk / Türkiye
baba / ana vatan, memleket
-id. ürün, yavru kato / katido
reĝo / reĝido
Adamo / adamido
kedi / kedi yavrusu
kral / prens
Âdem / insanoğlu, beniâdem
-ig. ettirgen, yaptırmak, sebebiyet vermek morti / mortigi
pura / purigi
ölmek / öldürmek
temiz / temizlemek
-iĝ. -laşmak, haline gelmek, bazı durumlarda edilgen naski / naskiĝi
ruĝo / ruĝiĝi
ano / aniĝi
doğurmak / doğmak
kırmızı / kızarmak (kırmızıya dönmek)
üye / üye olmak
-il. alet ludi / ludilo
ranĉi / ranĉilo
oynamak / oyuncak
kesmek / bıçak
-in. dişilik bovo / bovino
patro / patrino
öküz / inek
baba / anne
-ind. bir şey yapmaya değen, -ilesi memori / memorinda
ami / aminda
hatırlamak / hatırlanası, hatırlanmaya değer
sevmek / sevilesi, sevimli
-ing. kılıf, içeren şey glavo / glavingo
kuglo / kuglingo
kılıç / kın
mermi / fişek
-ism. öğreti, sistem komuna / komunismo
Esperanto / Esperantismo
ortak / komünizm
Esperanto / Esperantistlik
-ist. meslek veya hobi olarak yapılan iş, desteklenen görüş Esperanto / Esperantisto
instrui / instruisto
dento / dentisto
abelo / abelisto
Esperanto / Esperantist
öğretmek / öğretmen
diş / dişçi
arı / arıcı
-njo. Dişiler için isim kısaltma, samimiyet (kelime bir yerde kesilir) patrino / panjo
Hayrünnisa / Hajrunjo, Hanjo
amikino / aminjo
anne / anneciğ(im)
Hayrünnisa / Hayriş
kız arkadaş / değerli arkadaş(ım)
-obl. çoklu du / duoblo
tri / trioblo
iki / ikili, dubleks
üç / üçlü, tripleks
-on. kesir yapıcı tri / triono
cent / centono
du / duono
kvar / kvarono
üç / üçte bir, 1/3
yüz / yüzde bir
iki / yarım
dört / çeyrek
-op. toplu, grup halinde du / duope
kiom / kiomope
unu / unuope
iki / ikişerli (olarak)
kaç, ne kadar / kaçarlı
bir / tek tek, tekli
-uj. kap, içerici mono / monujo
abelo / abelujo
para / cüzdan
arı / kovan
-ul. bir özelliği sağlayan kişi juna / junulo
proksima / proksimulo
multinfana / multinfanulino
genç / genç kişi
yakın / komşu
çok çocuklu / çok çocuklu kadın kişi
-um. belirsiz ek, kuralsız olarak kökle ilgili başka bir anlam çıkarır kolo / kolumo
brako / brakumi
dekstre / dekstrume
dekses / deksesuma
boğaz / yaka
kol / sarılmak, kucaklamak
sağ / saat yönünde
on altı / on altılık tabana göre

Bunlar Esperantodaki resmî yapım ekleri olmakla birlikte, yapım eki değerinde sözcükler[2] ve dilin temelinde bulunmayıp zamanla gelişen başka yapım ekleri de kullanılabilmektedir.[3]

Kaynakça

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.