Zeytinli, Sürmene

Zeytinli köyünün eski adı Halanik’dir. Akkoyunlu Devleti hükümdarı Uzun Hasan’ın 1458 yılında Trabzon İmparatorluğu IV. İoannis (Trabzon imparatoru)’in kızı Despina Hatun ile 1457/58 yılında evlendiğinde kendisine çeyiz (Drahoma) olarak verilen araziler arasında Sürmene bandonunda yer alan ve manastır mülki olan Zeytinli köyü de yer almaktaydı.[1] Bu dönemlerde yerleşimde bir pazar yeri bulunmaktaydı.[2]

1461 yılında Osmanlı topraklarına katıldı. 15. yüzyıldan itibaren Sürmene’nin nahiye merkezi Halanik sahilinde bulunmaktaydı. Mahalledeki tepelik alanda Kale Camisinin ve yamaç arazide kale kalıntısına ait izlerin bulunması Evliya Çelebi’nin seyahatnamesinde bahsettiği kalenin burada olduğunu düşündürmektedir.[3]

Pazar yerinin olduğu yerde zamanla dükkanlar inşa edilmiş ve Sürmene çarşısı uzun yıllar burada bulunmuştur. 1486 yılı Osmanlı kayıtlarında Halanik’te tamamı Hristiyan 151 hane bulunurken, 1583 yılı kayıtlarına göre ise yerleşimde 118 Müslüman, 1.045’de Hristiyan erkek yaşamaktaydı.[4] Buna göre Halanik, Sürmene merkezi olan ve fazlaca Hristiyan nüfusun yaşadığı önemli yerleşim yeri durumundaydı. 1520 yılı kayıtlarında da yerleşimde kayıtlı Müslüman nüfusun bulunmadığı düşünüldüğünde zaman içerisinde din değiştirme ve göçler gibi etkenlerle burada Müslüman nüfusun artışa geçtiği görülmektedir.

1832-1834 yıllarında yaşanan Tuzcuoğlu İsyanları sırasında Sürmene halkının isyancılara destek vermesi nedeniyle Trabzon valisinin emri uyarınca o dönemde Zeytinli mahallesinde yer alan Sürmene Çarşısı cezalandırma amacıyla yakılmış, daha sonra da Manahos Deresi ağzındaki Humurgan köyünde haftanın bir günü pazar kurulmaya başlanmıştır.[5]

Osmanlı döneminde önemli bir Hristiyan nüfusun yaşadığı Zeytinli’de, Rus işgali sırasında Müslüman-Hristiyan nüfus arasında yaşanan gerginlik nedeniyle 15 Aralık 1917 tarihinde imzalanan Erzincan Mütarekesi sonrasında yapılan barış uyarınca Ruslar geri çekilirken Hristiyan nüfusun çoğunluğu da onlarla birlikte Halanik’ten ayrılmıştır. Halanik’de kalan az sayıdaki Hristiyan’da 1923’de kabul edilen Nüfus mübadelesi sonucunda yerleşimden ayrılmıştır.

Sürmene Çarşısının yakılarak yeni Pazar yerinin başka yere taşınması, Rum nüfusun çeşitli etkenlerle buradan ayrılması, mahalle sınırlarında yapılan değişiklikler sonucu yerleşimin önemi azalmış olup 1935 yılı genel nüfus sayımında da Halanik adıyla kaydedilen yerleşimde 421 kişi yaşamaktaydı.[6] Köyün adı 1968 yılından önce, geçmiş yıllarda sık görülen zeytin ağaçlarından dolayı Zeytinli olarak değiştirilmiştir.