Yavşan
Yavşan ya da Pelin (Artemisia), papatyagiller (Asteraceae) familyasından 200-400 arasında türü bulunan, genellikle Kuzey ve Güney her iki yarımkürede kuru ya da yarı kurak habitatlarda yetişen, sert otsu ya da çalımsı bir bitki cinsi. Yavşan otu olarak da bilinir ve bu adla anılan Veronica ile karıştırmamak gerekir. Pelin otu (A. absinthium) türü vermut şarabı yapımında kullanılırken tarhun (A. dracunculus) türü mutfakta kullanılan baharattır.
| Yavşan | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 A. absinthium (üst) A. mauiensis (alt)  | ||||||||||||||||
| Bilimsel sınıflandırma | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
Çoğunun yaprağı beya tüylerle kaplıdır. Türlerinin çoğundan elde edilen uçucu yağlarda güçlü aromalar ile terpenoid ve seskiterpen lakton bileşiklerinden kaynaklanan acı tatları vardır. Memelilerce yenmez, ancak bazı Lepidoptera tırtıllarının besin bitkisidir. Çiçekleri ufaktır ve rüzgârla tozlaşır[1].
Bazı botanikçiler Artemisia cinsini birtakım cinslere ayırma eğilimindedirler; fakat, DNA analizleri[2] Crossostephium, Filifolium, Neopallasia, Seriphidium, Sphaeromeria cinslerinin ayrımını desteklemezken, Stilnolepis, Elachanthemum, Kaschgaria cinslerinin ayrımını destekler.
Adlandırma
Yavşan adı Türkçe kökenlidir[3]. Orta Türkçe dönemine ait Divânu Lügati't-Türk'te «yapçan» (ىَبْجانْ) ve «yawçan» (ىَٯْجانْ) biçimlerinde geçer[4]. Orta Türkçe döneminden beri Türk dillerinde kullanılır: Azerice yovşan (eski yazı: jовшан), Türkmence yovşan (eski yazı: ёвшан), Başkurtça yuşan, Kumukça yuvşan (ювшан), Nogayca yuvsan (ювсан), Kazakça juwsan (жусан), Kırgızca cuuşan (жуушан), Özbekçe yavşån (явшон), Tuvaca çaşpan, Halaçça ạvşān.
Pelin adı Türkçeye Bulgarca пелин pelin kelimesinden geçmiş bir alıntıdır[5] ve benzerleri İslav dillerinde kullanılır: Sırpça пелин pelin, Hırvatça pelin, Slovence pelin, Rusça полынь polın’, Ukraynaca полин polın, Çekçe pelyněk. Balkan İslav dillerinden Arnavutçaya (pelin), Rumenceye (pelin) ve Yunancaya (πελῖνος pelinos) da geçmiştir.
Turhan Baytop'un Türkçe Bitki Adları Sözlüğü adlı çalışmasına göre Anadolu'da yavşan'lı ve pelin'li adlandırma:[6]
- Artemisia abrotanum → erkek pelin, kara pelin
- Artemisia absinthium → acı pelin, acı yavşan, ak pelin
- Artemisia campestris → kara yavşan
- Artemisia herba-alba → yavşan
- Artemisia santonica → deniz pelini, deniz yavşanı, kokulu yavşan
- Artemisia songarica → yavşan
Artemisia Latince cins adı Yunan tanrıçası Artemis'in adından çıkmıştır[7]. Kimilerine göreyse MÖ 350 yılında ölen botanikçi ve tıbbi araştırmacı Karyalı II. Artemisia'nın adından gelir[8][9].
Tıbbi kullanımı
Halk tıbbında kullanımı
Türkiye'de 20 kadar türü yetişir ve bazı türleri iştah açıcı, kurt düşürücü, kuvvet verici ve ateş düşürücü olarak özellikle sıtmaya karşı kullanılır[10].
Farmakolojik kullanımı ve etkinliği
Farmakolojide yavşan yağının bakteri (Escherichia coli, Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis), maya mantarı (Candida albicans, Cryptococcus neoformans), deri mantarı (Trichophyton rubrum, Microsporum canis, Microsporum gypseum), Fonsecaea pedrosoi , Aspergillus niger üzerinde büyümeyi engelleyen inhibitör etkisi vardır[11].
Artemisia absinthium ekstrelerinin bazı gram-pozitif ve gram-negatif bakterilere karşı antimikrobiyal bir aktivite göstermesine rağmen kullanılan maya kültürlerine karşı antifungal bir aktiviteye sahip olmadığı saptanmıştır[12].
Besin olarak kullanımı
Birçok türünün aromatik yaprakları tıbbidir ve bazıları tadlandırıcı olarak kullanılır. Çoğunun acı tadı vardır. Tarhun (A. dracunculus) özellikle Fransız mutfağında önemli mutfak otudur. Almanya'da vermut şaraplarına tadını veren Artemisia absinthium türüdür. Orta Doğu Arap ülkelerinde olduça acı olan Artemisia arborescens ile nane ve çay birlikte çay olarak demlenir. Aynı zamanda yüksek alkollü bir içki olan Absinhte yapımında kullanılmaktadır. Bitkinin aroması ve halosinojen etkisi absinthe içkisinin kendine has tadının oluşmasında rol oynar.
Evcilleştirmeye etkisi
Türlerinin çoğundan elde edilen uçucu yağlarda güçlü aromalar ile terpenoid ve seskiterpen lakton bileşiklerinden kaynaklanan acı tatları vardır. Bu acılığın otobur memelilerin yemesine karşı adaptasyon olduğu düşünülüyor[1]. Evcilleştirmenin asıl sebebi, Pleistosen (Buzul Çağı) döneminin bitişinden sonra başlayan çevresel ani iklim değişikliğinden kaynaklanmaktadır. Yakın Doğu'da Pleistosen kısa ve kuru bir periyot izlemiş ve M.Ö. 9000-7000 de sona ermiştir. O zaman, ağaçsız, yavşansız (Artemisia'sız) bir dönem yaşanmıştır[13].
Türleri
- Artemisia abrotanum
- Artemisia absinthium
- Artemisia adamsii
- Artemisia afra
- Artemisia alaskana
- Artemisia alcockii
- Artemisia aleutica
- Artemisia amoena
- Artemisia annua
- Artemisia araxina
- Artemisia arborescens
- Artemisia arbuscula
- Artemisia arctica
- Artemisia arctisibirica
- Artemisia arenaria
- Artemisia arenicola
- Artemisia argentata
- Artemisia argentea
- Artemisia argyi
- Artemisia argyrophylla
- Artemisia armeniaca
- Artemisia aschurbajewii
- Artemisia australis
- Artemisia austriaca
- Artemisia avarica
- Artemisia badhysi
- Artemisia balchanorum
- Artemisia baldshuanica
- Artemisia bargusinensis
- Artemisia bejdemaniae
- Artemisia biennis
- Artemisia bigelovii
- Artemisia borealis
- Artemisia borotalensis
- Artemisia bottnica
- Artemisia caespitosa
- Artemisia californica
- Artemisia camelorum
- Artemisia campestris
- Artemisia camphorata
- Artemisia cana
- Artemisia canadensis
- Artemisia capillaris
- Artemisia carruthii
- Artemisia caruifolia
- Artemisia caucasica
- Artemisia chamaemelifolia
- Artemisia cina
- Artemisia ciniformis
- Artemisia commutata
- Artemisia compacta
- Artemisia cuspidata
- Artemisia czukavinae
- Artemisia daghestanica
- Artemisia demissa
- Artemisia depauperata
- Artemisia deserti
- Artemisia desertorum
- Artemisia diffusa
- Artemisia dimoana
- Artemisia dolosa
- Artemisia douglasiana
- Artemisia dracunculus
- Artemisia dubia
- Artemisia dubjanskyana
- Artemisia dumosa
- Artemisia elongata
- Artemisia eremophila
- Artemisia eriantha
- Artemisia feddei
- Artemisia fedtschenkoana
- Artemisia ferganensis
- Artemisia filifolia
- Artemisia flava
- Artemisia franserioides
- Artemisia freyniana
- Artemisia frigida
- Artemisia fulvella
- Artemisia furcata
- Artemisia galinae
- Artemisia genipi
- Artemisia glabella
- Artemisia glacialis
- Artemisia glanduligera
- Artemisia glauca
- Artemisia glaucina
- Artemisia globosa
- Artemisia globularia
- Artemisia glomerata
- Artemisia gmelinii
- Artemisia gnaphalodes
- Artemisia gorjaevii
- Artemisia gracilescens
- Artemisia granatensis
- Artemisia gurganica
- Artemisia gypsacea
- Artemisia halodendron
- Artemisia halophila
- Artemisia heptapotamica
- Artemisia herba-alba
- Artemisia hippolyti
- Artemisia hololeuca
- Artemisia hulteniana
- Artemisia incana
- Artemisia indica
- Artemisia insulana
- Artemisia insularis
- Artemisia integrifolia
- Artemisia issykkulensis
- Artemisia jacutica
- Artemisia japonica
- Artemisia juncea
- Artemisia karatavica
- Artemisia karavajevii
- Artemisia kaschgarica
- Artemisia kauaiensis
- Artemisia keiskeana
- Artemisia kelleri
- Artemisia kemrudica
- Artemisia knorringiana
- Artemisia kochiiformis
- Artemisia koidzumii
- Artemisia kopetdaghensis
- Artemisia korovinii
- Artemisia korshinskyi
- Artemisia krushiana
- Artemisia kulbadica
- Artemisia kuschakewiczii
- Artemisia laciniata
- Artemisia laciniatiformis
- Artemisia lactiflora
- Artemisia lagocephala
- Artemisia lagopus
- Artemisia lanata
- Artemisia latifolia
- Artemisia ledebouriana
- Artemisia lehmanniana
- Artemisia leontopodioides
- Artemisia lessingiana
- Artemisia leucodes
- Artemisia leucophylla
- Artemisia leucotricha
- Artemisia lindleyana
- Artemisia lipskyi
- Artemisia littoricola
- Artemisia longifolia
- Artemisia ludoviciana
- Artemisia macilenta
- Artemisia macrantha
- Artemisia macrobotrys
- Artemisia macrocephala
- Artemisia macrorhiza
- Artemisia maracandica
- Artemisia maritima
- Artemisia marschalliana
- Artemisia martjanovii
- Artemisia mauiensis
- Artemisia maximovicziana
- Artemisia medioxima
- Artemisia messerschmidtiana
- Artemisia michauxiana
- Artemisia minor
- Artemisia mogoltavica
- Artemisia mongolica
- Artemisia mongolorum
- Artemisia montana
- Artemisia mucronulata
- Artemisia multisecta
- Artemisia mutellina
- Artemisia nachitschevanica
- Artemisia nakaii
- Artemisia namanganica
- Artemisia nana
- Artemisia negrei
- Artemisia nesiotica
- Artemisia nigricans
- Artemisia niitakayamensis
- Artemisia nilagirica
- Artemisia nitida
- Artemisia nortonii
- Artemisia norvegica
- Artemisia nova
- Artemisia nuristanica
- Artemisia obscura
- Artemisia obtusa
- Artemisia obtusiloba
- Artemisia occidentalisichuanensis
- Artemisia occidentalisinensis
- Artemisia oelandica
- Artemisia olchonensis
- Artemisia oliveriana
- Artemisia ordosica
- Artemisia orientalixizangensis
- Artemisia orientaliyunnanensis
- Artemisia orthobotrys
- Artemisia packardiae
- Artemisia pallasiana
- Artemisia palmeri
- Artemisia palustris
- Artemisia pannosa
- Artemisia papposa
- Artemisia parryi
- Artemisia pattersonii
- Artemisia pectinata
- Artemisia pedatifida
- Artemisia pedemontana
- Artemisia persica
- Artemisia pewzowii
- Artemisia phaeolepis
- Artemisia polysticha
- Artemisia pontica
- Artemisia porrecta
- Artemisia porteri
- Artemisia prasina
- Artemisia princeps
- Artemisia proceriformis
- Artemisia prolixa
- Artemisia punctigera
- Artemisia purshiana
- Artemisia pycnocephala
- Artemisia pycnorhiza
- Artemisia pygmaea
- Artemisia quinqueloba
- Artemisia remotiloba
- Artemisia rhodantha
- Artemisia rigida
- Artemisia rothrockii
- Artemisia roxburghiana
- Artemisia rubripes
- Artemisia rupestris
- Artemisia rutifolia
- Artemisia sacrorum
- Artemisia saissanica
- Artemisia saitoana
- Artemisia salsoloides
- Artemisia samoiedorum
- Artemisia santolina
- Artemisia santolinifolia
- Artemisia santonica
- Artemisia saposhnikovii
- Artemisia schischkinii
- Artemisia schmidtiana
- Artemisia schrenkiana
- Artemisia scoparia
- Artemisia scopiformis
- Artemisia scopulorum
- Artemisia scotina
- Artemisia senjavinensis
- Artemisia semiarida
- Artemisia senjavinensis
- Artemisia sericea
- Artemisia serotina
- Artemisia serrata
- Artemisia sieversiana
- Artemisia skorniakowii
- Artemisia sogdiana
- Artemisia songarica
- Artemisia spicigera
- Artemisia spinescens
- Artemisia splendens
- Artemisia stelleriana
- Artemisia stenocephala
- Artemisia stenophylla
- Artemisia stolonifera
- Artemisia subarctica
- Artemisia subchrysolepis
- Artemisia sublessingiana
- Artemisia subsalsa
- Artemisia subviscosa
- Artemisia succulenta
- Artemisia suksdorfii
- Artemisia sylvatica
- Artemisia szowitziana
- Artemisia tanacetifolia
- Artemisia taurica
- Artemisia tenuisecta
- Artemisia terrae-albae
- Artemisia tianschanica
- Artemisia tilesii
- Artemisia tomentella
- Artemisia tournefortiana
- Artemisia transbaicalensis
- Artemisia transiliensis
- Artemisia trautvetteriana
- Artemisia tridentata
- Artemisia triniana
- Artemisia tripartita
- Artemisia turanica
- Artemisia turcomanica
- Artemisia umbelliformis
- Artemisia unalaskensis
- Artemisia underwoodii
- Artemisia uralensis
- Artemisia uraorum
- Artemisia uzbekistanica
- Artemisia vachanica
- Artemisia valida
- Artemisia verlotiorum
- Artemisia viridis
- Artemisia vulgaris
- Artemisia wallichiana
- Artemisia waltonii
- Artemisia wudanica
- Artemisia wulingshanensis
- Artemisia wurzellii
- Artemisia xerophila
- Artemisia xerophytica
- Artemisia xylorhiza
- Artemisia yadongensis
- Artemisia yongii
- Artemisia younghusbandii
- Artemisia zayuensis
- Artemisia zhaodongensis
- Artemisia zhongdianensis
- Artemisia zollingeriana
Kültür
- Acı tadından dolayı yenmeyen yavşanın tereyağı ile her şeyin yenilebileceğini vurgulamak için Türkçede yağ ile yavşan, sirke ile tavşan atasözü söylenir ve bu atasözü, Kayseri'de yağ ile yavşan yenir, yağsız tavşan yenmez[14], Nevşehir'de yağ ile (=yağınan) yavşan yenir kaldı ki davşan[15], Yozgat'ta yağınan yavşan yenir[16] biçimini alır. Irak Türkmenlerinde ise yağdan yavşan yilini[17] biçimindedir.
- Türkiye'de Yavşan, Yavşancık, Yavşan Tuzlası, Yavşanlı Yaylası yer adları ile Yavşanlı soyadında geçer.
Kaynakça
- "119. Artemisia Linnaeus". Flora of North America. 2006. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2012.
- Linda E. Watson, Paul L. Bates, Timothy M. Evans, Matthew M. Unwin & James R. Estes (2002). "Molecular phylogeny of subtribe Artemisiinae (Asteraceae), including Artemisia and its allied and segregate genera". BMC Evolutionary Biology. Cilt 2. s. 17. doi:10.1186/1471-2148-2-17.
- Hasan Eren, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara 1999; sayfa: 444-445
- Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, çeviren Besim Atalay, TDK yayınları:521, Ankara 1941, cilt: 3, sayfa: 37
- Hasan Eren, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara 1999; sayfa: 328
- Prof. Dr. Turhan Baytop (1997), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, TDK yayınları: 578, Ankara, 1997
- Shorter Oxford English dictionary, 6th ed. Birleşik Krallık: Oxford University Press. 2007. s. 3804. ISBN 0199206872.
- "Etymology". Ghorganics.com. 1 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2012.
- "Etymology". Britannica.com. 7 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2012.
- Prof. Dr. Turhan Baytop (1984), Türkiye'de bitkiler ile tedavi (Geçmişte ve bugün), İstanbul
- Lopes-Lutz D., Alviano D.S., Alviano C.S., Kolodziejczyk P.P. "Screening of chemical composition, antimicrobial and antioxidant activities of Artemisia essential oils".Phytochemistry. 69 (8) (pp 1732-1738), 2008
- Başaran Dülger, Murat Ceylan, Moustafa Alistsaous, Emin Uğurlu (1999), Artemisia absinthium L. (Pelin)’un Antimikrobiyal Aktivitesi 16 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., TÜBİTAK Tr. J. of Biology, 23 (1999) 377–384
- Eşref Deniz (1991), Son otuz yılın bulgularında Anadolu arkeobiyolojisi, VII. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, TC. Kültür Bakanlığı, Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Çanakkale 27-31 Mayıs 1991
- "T.C. Tomarza Kaymakamlığı : Yöre Folkloru". 5 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2012.
- Nevşehir Yöresel Atasözleri
- Hasbekli Ömer : Deyimlerimiz
- Rasheed Ali Hassan (2006), Irak Türkmen Atasözleri Üzerine Bir İnceleme 5 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., İÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ana bilim dalı, yüksek lisans tezi