Takiyüddin'in Rasathanesi

Takiyüddin'in Rasathanesi (Dar-ü'r Rasad-ül Cedid), 1575 yılında Osmanlı bilgini Takiyüddin tarafından İstanbul'da Tophane sırtlarında kurulan gözlemevidir.

Istanbul Rasathanesi'nin kurulu olduğu bölgede bir bina üstüne rasathane anısına yerleştirilmiş rubu tahtası
Rasathanede çalışan alimler
Rasathanede bir sekstant

1571 yılında Osmanlı Sarayı'na müneccimbaşı olarak atanan Takiyüddin'in, Padişah III. Murad'a, astronom Uluğ Bey'in Semerkant'da hazırlattığì "Zic-i İlhani" adlı astronomi gözlem ve hesaplarının eskidiğini belirten raporunu sunmasından sonra kurulmuştur. İstanbul Rasathanesinin yapımına kesin olarak ne zaman başlandığına dair kanıt niteliğinde herhangi bir belge bulunmamasına karşın, rasathanenin aletleri ve yapımı tamamlanmamış bile olsa 1575-1580 yılları arasında gözleme açık olduğu belirlenmiştir.[1]

Rasathane 1580 yılında, Şeyhülislam Kadızade'nin onaylayan fetvası ve padişah III. Murad'ın emriyle denizden topa tutularak yıkılmıştır.[2][3]

Tarihi

Kuruluşu

Osmanlı Devleti'nde 16. yüzyılda namaz vakitlerinin belirlenmesi, kıble yönünün tayin edilmesi ve takvimin hazırlanması için gökbilim kullanılmaktaydı ancak kurulan küçük çaplı rasathanaler gündelik hayata yönelik oldukları için uzun ömürlü olmamıştı.[1] 1571'de Müneccimbaşı Mustafa Çelebi ölünce yerine Müneccimbaşılığa atanan Takiyüddin'i himayesi altına alana Vezir Sokullu Mehmet Paşa ve Hoca Sadettin Efendi, onun gözlemevi kurma isteği ile ilgilendiler ve onu desteklediler.[3]

Uluğ Bey Zîci'nin gününü doldurduğunu, günün ihtiyaçlarına uygun olmadığını ve yeni gözlemler ışığı altında yeni tablolar oluşturulmasının gerekliliğini açıklayan bir layiha hazırlayıp padişah III. Murat'tın huzuruna çıkan Takiyüddin, Padişahın adıyla anılacak bir zîc hazırlamakla görevlendirilerek rasathanenin kurulması için izin, yer ve ödenek aldı; rasathanenin müdürlüğüne atanarak inşasına nezaret etme görevi de kendisine verildi.[1][3]

Kaynaklara göre gözlemevinin kurulması için hükümetin tahsis ettiği masraf on bin altındır; Bu tutar o dönemde büyük bir miktardır ancak Merâga ve Semerkand gözlemevlerinin masrafları göz önüne alındığında oldukça düşüktür.[3]

Konumu

Gözlemevinin yerleşim yeri için İstanbul'da Avrupa yakasında bulunan yüksek bir yer olan Tophane sırtlarındaki bir bölge seçilmiştir. Bu yer kimilerine göre "Galatasaray Mektebi'nin bulunduğu mevki civarında"; kimi kaynaklara göre Galata Kulesi'nde ve Galata Sarayı'da; kimilerine göre ise Galata Dağı'nın tepesindedir.[3]

Hüseyin Ayvansarayî'nin 18. yüzyıl sonlarında yayımlanan Hadikatü'l Cevami adlı eserinde, bir rivayete göre Galata Kulesi'nin Takiyüddin tarafından bir gözlemevi olarak yaptırıldığından; ancak bu gözlemevinin Padişah III. Murad tarafından Ocak 1580'de yarısına kadar yıktırılsa da kulenin yıkılmadığından bahsedilir. Aynı eserin başka bir yerinde ise Tophane'de yer alan kulenin, Hoca Sâdeddin Efendi'nin "astronomiyle uğraşan devletlerin kısa sürede yıkılması" yönündeki ifadelerinden ötürü yıktırıldığı ifade edilir.[4][5][6] Tayyarzâde Ahmed Atâ'nın Tarih-i Atâ adlı eserinde, kulenin 1582 civarında Takiyüddin tarafından gözlemevi olarak kullanma amacıyla tamir ettirildiği belirtilir.[7][8] Takiyüddin de Cedvel-i Esma-i Buldan adlı eserinde, Galata'daki bir kulede gözlemler yaptığından bahseder.[8][9] Mehmed Süreyya, bu gözlemevinin Galata Kulesi'nde kurulduğunu belirtse de Johannes Heinrich Mordtmann, Mehmed Süreyya'nın Tarih-i Atâ'da geçen "Tophane üstünde kulle-i cebelde" ("Tophane üstündeki tepenin zirvesinde") ifadesindeki "büyük bağ evi" anlamına gelen "kulle" sözcüğünün "kule" olarak yorumlanmasıyla birlikte "hatalı olarak" gözlemevinin Galata Kulesi'nde olduğu çıkarımında bulunduğunu ifade eder.[4] Kulenin, Takiyüddin'in gözlemevi olduğu yönündeki iddialar günümüzde geçerliliğini korumamaktadır; ancak Takiyüddin, gözlemevinin inşası öncesinde Galata Kulesi'nde birtakım çalışmalar gerçekleştirmiştir.[10][4][7][8]

Yıkılışı

Gözlemevi, kuruluşundan kısa bir süre sonra Ocak 1580'de yıktırılmıştır. Rasahathanenin yıktırılma sebebi kesin olarak bilinmese de 1577 yılında gözlenen kuyrukluyıldızın ve 1578 yılında meydana gelen veba salgınının rol oynadığı, Takiyüddin ve personelinin meleklerin bacaklarını gözlediği yolundaki söylentilerin şüpheleri arttırdığı söylenir.

İddiaya göre rasathanenin tamamlanmasının üzerinden birkaç ay geçtikten sonra beliren bir kuyruklu yıldız nedeniyle Sultan III. Murad Takiyüddin'den kehanette bulunmasını talep etmiş, o da bu yıldızın bir mutluluk ve saadet devrinin habercisi olduğu tahmininde bulunmuştu. Ancak bunun tam aksine o devirde ortaya çıkan bir salgın hastalığın getirdiği felaket nedeniyle rasathanenin muhaliflerinin sayısında bir hayli artış olmuştu.[11] Takiyüddin gözlemlerine bir iki yıl daha devam edebilmişti.[12] Bazı kaynaklar ise bilime muhalif bir tarikatın yıkım kararının alınmasında etkili olduğunu belirtmektedir.[13]

1577'de İstanbul'dan izlenen kuyruklu yıldız ve istanbul planı

İlber Ortaylı'ya göre İstanbul'daki bir depremden sonra halk ayaklanmış ve depremin rasathane yüzünden olduğunu söylemişlerdir. Sarayın önünde büyük gösteriler olmuş, bunun üzerine III. Murat, denizden top atışı ile rasathaneyi yıktırmak zorunda kalmıştır.

Kimi araştırmacılar[kim?] rasathanenin yıkılmasının gerçek sebebinin bir siyasal çekişme olduğu iddia edilmiştir. Rasathanenin kurulmasına önayak olan Hoca Sadettin Efendi’nin Şeyhülislam Kadızade Ahmet Şemsettin Efendi ile farklı siyasi gruplarda yer alması ve bu gruplar arasındaki çekişmenin yıkıma sebep olduğu sanılmaktadır.[1]

Kullanılan aletler

Takîyüddîn, bu gözlemevinde dokuz gözlem aleti yapmış ve kullanmıştır:

  • Zât el-Halâk (Halkalı Araç), Zât el-Şubeteyn (Cetvelli Araç)
  • Zât el-Sak- beteyn (İki Delikli Araç)
  • Duvar Kadranı
  • Zât el- Semt ve'l-irtifâ (Azimut Yarım Halkası)
  • Rub-u Mıs­tara (Tahta Kadran)
  • Müşebbehe bi'l-Monâtık
  • Zât el-Evtar (Kirişli Araç)
  • Saatler

Hazırlanan tablolar

İstanbul Gözlemevi'nde Güneş, Ay ve gezegen­lere ilişkin gözlemler yapılmış, bu gözlemler şu tablolarda verilmiştir:

  • Sidret el-Müntehâ (1577/78-1580)
  • Teshil Zîc el-Aşârîy- ye el-Şehinşâhiyye (Sultanın Onluk Sisteme Göre Düzenlenen Tablolarının Yorumu, 1580)
  • Cerî- det el-Dürer ve Hâridet el-Fiker (İnciler Topluluğu ve Görüşlerin İncisi, 1584)

Kaynakça

  1. Urang, Akgül (1997). "Osmanlının Uzaya Bakan Gözü Takiyüddin ve İstanbul Rasathanesi". Bilim ve Teknik, 351. ss. 34-40.
  2. Aydin Sayili, The Observatory in Islam and its place in the General History of the Observatory (Ankara: 1960), s. 289 ff
  3. 16 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.Unat, Yavuz. "Tâkiyüddîn ve İstanbul Gözlemevi (Rasathanesi)". Türker Ansiklopedisi Cilt 11, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara. Erişim tarihi: 26 Eylül 2016.
  4. Mordtmann, Johannes Heinrich (Haziran 2009). Pulathaneli, Cem tarafından çevrildi. "Takiyüddin'in Pera'daki gözlemevi". Osmanlı Bilimi Araştırmaları. 10 (2): 115-129. 17 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2021.
  5. Ünver, A. Süheyl (1969). İstanbul Rasathanesi. Türk Tarih Kurumu Basımevi. s. 63-64.
  6. Aydüz, Salim (2006). "Osmanlı Devleti'nde müneccimbaşılık müessesesi". Belleten. 70 (257). ss. 167-264. 23 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2021.
  7. Aydüz, Salim (2004). "Osmanlı astronomi müesseseleri". Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. 2 (4): 411-453. 21 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2021.
  8. Ünver, Süheyl (Nisan-Mayıs-Haziran 1960). "Rasıd Takiyüddin'in çalışmalarında Galata Kulesinin vazifesi". Gökyüzü. 1 (2). Türk Astronomi Derneği. ss. 1-3.
  9. Dizer, Muammer (Ekim 1993). "Osmanlıda rasathaneler". Nüzhet Gökdoğan Sempozyumu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi. s. 34.
  10. Eyice 1995, ss. 314-315.
  11. Paul Lunde; Zayn Bilkadi. "Arabs and Astronomy". aramcoworld.com. Aram World Cilt 37 No:1, Ocak/Şubat 1986. 27 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2016.
  12. Roberts, John Morris, The History of the World, pp. 264-74, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-521043-9
  13. Islamic Technology: An Illustrated History by Ahmad Y. al-Hassan and Donald Hill, Cambridge University Press, 1986, p.282

Konuyla ilgili yayınlar

Dış bağlantılar

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.