Penek, Şenkaya

Bugün Penek adını taşıyan köyün bu adı Gürcüce Panaki’den (ფანაკი) gelir. Panaki adı da zamanla bozulmuş "k" (კ) fonemi düşmüş, Gürcücede önce Pana (ფანა), sonra Bana’ya (ბანა) dönüşmüştür. Nitekim köydeki Gürcü manastırı Bana olarak adlandırılmaktadır.[1][2] Osmanlılar 16. yüzyılda Tao bölgesini ele geçirince, Panaki köyünü 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı tahrir defterinde Penek (پنك) olarak kaydetmişlerdir.[3] 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nda bölgeyi ele geçiren Ruslar köyü Penyak (Пеняк) olarak kaydetmişlerdir.[4]

1928 tarihli Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı Osmanlıca kitapta da köyün adı aynı biçimde, Penek (پنك) olarak verilmiştir.[5] Daha sonra bu bölgedeki köylerin büyük çoğunluğunun adı "yabancı kökten geldiği ve iltibasa yol açtığı" gerekçesiyle değiştirilirken, Penek adı günümüze kadar korunmuştur.

Tarihsel Tao-Klarceti bölgesinde yer alan Panaki köyünün kuruluş tarihi bilinmemektedir. Bununla birlikte piskoposluk katedrali olan Bana Kilisesi’nin yapım tarihinin 7. yüzyıla kadar geri gitmesi, buranın çok eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Bu katedralin bazı kısımları 10. yüzyılda Bagrationi hanedanından Adarnase yeniden yaptırmıştır. Bana Kilisesi’nin inşasından da görüleceği gibi Panaki erken ortaçağda Gürcü Krallığı sınırları içinde yer alıyordu. 11. yüzyılın sonlarında Panaki’nin de bulunduğu bölgeye Büyük Selçuklular hakim oldular. Panaki, 13. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bir Gürcü devleti olan Samtshe Atabeyliği (1268-1625) sınırları içinde kaldı. 16. yüzyılın ikinci yarısında Panaki’yi Osmanlılar ele geçirdi.

Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdikleri toprakların erken dönemdeki bir tahriri olan 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı deftere göre Panaki (Penek) sadece bir yerleşmenin değil bir livanın da adıydı. Panaki köyü ise, Panaki livasının Panaki nahiyesine bağlı bir köydü ve köy Rabat-i Nıfs-i Penek (رباط نفس پنك) olarak kaydedilmişti. Bu tarihte Panaki köyünün nüfusu 36 haneden oluşuyordu ve köy 30.000 akçe vergi vermekle yükümlü kılınmıştı. Deftere vergi yükümlüsü olarak Ramazan, Elia, Pirala, Mehrab, Alibey, Mirak, Demetre, Simon, Azarbey, Krikor, Stefan, İvane, Sultan gibi erkek adları kaydedilmiştir.[6]

Uzun süre Osmanlı idaresi altında kalan Penek, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusların eline geçti. Bu savaşta Penek şiddetli çarpışmalara sahne oldu ve Bana Kilisesi de bu savaş sırasında yıkıldı.[7] Rus yönetimi sırasında, Kars oblastında Oltu sancacağının (okrug) Oltu kazasına (uçastok) bağlı olan köyde, 1886'da 216, 1896'da 166, 1906'da 217 kişi yaşıyordu. 1886 yılındaki nüfusun 163'ü Türk, 2'si Kürt, 61'i Rum olarak kaydedilmiştir.[4][8] 1907 yılında bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili, köyün adını Rusça (Пеняк) yazılışına uygun biçimde Peniaki (პენიაკი) biçimde yazmıştır. Takaişvili Bana Katedrali ve çevresi hakkında ayrıntılı bilgi vermiştir.[9]

Penek, I. Dünya Savaşı'nın sonlarına doğru Rusların bölgeden çekilmesinin ardından hukuken, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde kaldı. 1921'de, Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasından Ankara Hükümeti kuvvetleri tarafından Penek'in de içinde yer aldığı bölge önce fiilen, ardından 16 Mart 1921'de Sovyet Rusya'yla imzalanan Moskova Antlaşması'yla Türkiye'ye katıldı.[10]

Penek, 1928 tarihli Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı Osmanlıca köy listesine göre Oltu ilçesinin Kosor nahiyesine bağlıydı. Kosor’un adının Akşar olarak değiştirilmesinden sonra da aynı idari konuma sahipti.[5][11]

Penek köyündeki Bana Katedrali; 1902. Katedral 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında yıkılmıştır.

Bugün Penek adını taşıyan köy, buradaki Bana Manastırı’yla ünlüdür. Gerçek Haç’a adanmış olan manastır, ana kilise, küçük kilise, keşişler için kilise, kayaya oyulmuş hücreler ve başka yapılardan oluşuyordu. Bana Manastırı, Tao bölgesinin piskoposluk merkezlerinden biriydi. Bir görüşe göre, zaman içinde piskoposluk lağvedilmiş ve sadece manastırın faaliyeti devam etmiştir.

Manastırın ana kilisesi Bana Kilisesi ya da Bana Katedrali, 7-10. yüzyıllarda kubbeli, tetrakonkhos bir kilise olarak inşa edildi. Duvar resimlerinin izlerine rastlanan katedral, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında büyük ölçüde yıkılmıştır. Katedralin kitabesinin olduğu, bu savaş sırasında burada karargâh kuran Rus ordusundan bir generalin bu kitabeyi götürdüğü söylenir.

Manastırın küçük kiliselerinden birinin de kubbeli tetrakonkhos bir yapı olduğu bilinmektedir. 1907 yılında bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili’nin verdiği bilgiye göre, bu tarihte küçük kilisenin kubbesi çökmüş, ama duvarlarının bir kısmı ayakta duruyordu. Kilise zamanla tamamen ortadan kalkmıştır.

Bana Manastırı’nın inzivaya çekilen bölümü olan kaya mağaraları manastırının keşişler kilisesi 9-10. yüzyılda inşa edilmiş tek nefli bir yapıdır. Bana Katedrali’nin güneydoğusunda, 1 km mesafedeki bir kayanın oyuğunda yer alan kilise büyük ölçüde ayaktadır.[12][13]