Evbakan, Şenkaya

Bugün Evbakan adını taşıyan köyün bilinen en eski adı Solomonisi’dir. Gürcüce bir ad olan Solomonisi (სოლომონისი) Solomon’a ait, Solomon’un yeri anlamına gelir. Solomonisi köyünün kuzeyinde bir mağara kilisedeki 1482 tarihli yazıtta da köyün adı Solomonisi olarak geçer. Bununla birlikte Osmanlılar, Gürcülerden ele geçirdiği toprakların erken dönemdeki tahriri olan 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan’da Solomonisi’yi Ermenice yazılış biçimiyle Soğmon (صوغمون) olarak kaydetmişlerdir.[1] 17. yüzyılın sonlarında, Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır adlı tahrir defterinde de köyün adı aynı biçimde yazılmıştır.[2]

Bununla birlikte, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda bölgeyi ele geçiren Ruslar ise, 1886 tarihindeki nüfus sayımında köyün adını Solomon-Kala (Согомон-Кала) olarak kaydetmişlerdir.[3] Osmanlı idaresi altındayken, köyün adının zaman içinde Solomon-Kala’ya dönüştüğü, Rusların da bundan dolayı Solomonisi’yi bu adla kaydettiği tahmin edilmektedir.[1] Ancak 1928 tarihli Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı Osmanlıca kitapta köyün adı Soğomin (صوغومین) olarak yazılmıştır.[4] 1933 yılında Dahiliye Vekaleti’nin yayımladığı Köylerimiz adlı kitapta ise köyün adı yeniden Soğmon biçimini almıştır.[5] İçişleri Bakanlığı'nın bir yayını olarak 1968'de basılmış Köylerimiz adlı kitapta ise köyün eski adı Soğmun, yeni adı da Evbakan olarak geçer.[6]

Evbakan köyünden bir görünüm.

Tarihsel Tao bölgesinde yer alan Solomonisi’nin kuruluşu hakkında bilgi yoktur. Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili, 20. yüzyılın başında Solomon-Kala denilen köyün güneyinde, kayalık tepedeki kalede Gürcüce yazıtı bulunan kilisenin 9-10. yüzyılda inşa edilmiş olduğunu belirtir.[7] Bu tespit Solominisi’nin en geç bu yüzyıllardan itibaren bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Söz konusu yüzyıllarda Tao-Klarceti bölgesini Gürcü Bagrationi hanedanından hükümdarlar yönetiyordu. 11. yüzyılın son çeyreğinde Büyük Selçukluların eline geçen bölge, daha sonra birleşik Gürcistan Krallığı içinde yer aldı. Birleşik Gürcü Krallığı’nın parçalanmasının ardından bu bölgeye 13. yüzyılın ikinci yarısında kurulan Gürcü atabegleri devleti Samtshe-Saatabago (1268-1625) hakim oldu. 16. yüzyılın sonlarına doğru Solomonisi ve çevresini Osmanlılar ele geçirdi ve bu bölgede Çıldır Eyaleti kuruldu.

Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği toprakların erken dönemdeki tahriri olan 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan’a göre o tarihte 13 hane yaşıyordu. Bunlardan ikisi Müslümandı. Vergi yükümlüsü olarak Ahmed, Giorgi, Beri, Lazar, Kirakos, Martiros gibi erkek adları kaydedilmişti. Köy yılda 14.000 akçe vergi vermekle yükümlüydü. Soğmon olarak kaydedilmiş olan köy Penek (Panaki) livasına bağlı Kamhis nahiyesinde yer alıyordu.[8] Daha geç tarihli Osmanlı tahrir defteri olan Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldıra göre de Solomonisi Soğmon adıyla Penek livasının Kamhis nahiyesine bağlı bir köydü.[9]

Evbakan köyünden bir görünüm.

Solomonisi, uzun süre Osmanlı idaresinde kaldıktan sonra 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Çarlık Rusyası’nın eline geçti. Bu savaştan bir süre sonra, 1886 yılında Rusların yaptığı nüfus sayımına göre köyde 86 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun 78’i Türk, 8’i Kürt olarak kaydedilmiştir. Rus idaresinde Solomonisi Kars oblastının Oltu sancağına (okrug) bağlı Oltu kazasında (uçastok) bir köydü.[3] Köyün nüfusu 1896’da 135 kişiye, 1906’da da 156 kişiye yükselmiştir.[10]

Rus idaresi sırasında bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili, Panaki’nin 8 km kuzeyinde yüksek bir tepede kurulu olan köyün eski adının Solomonisi, o tarihteki adının Solomon-Kala olduğunu yazar. Takaişvili’nin verdiği bilgiye göre, o tarihte köyde 15 hane yaşıyordu. Köyün yerli nüfus 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Osmanlı ülkesine göç etmiş, köye Müslümanlaşmış Meshiler yerleştirilmişti. Köyün güneyinde kayalık bir tepede kuleleri, surları ve başka yapıları olan kale oldukça sağlam kalmıştı. Kalenin içinde kesme taştan inşa edilmiş olan kubbeli kilise de büyük ölçüde sağlamdı ve batı duvarında iki taşta Gürcüce yazılar vardı.[7]

I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun çekilmesinin ardından Gürcistan ile Türkiye arasındaki anlaşmazlık bölgesinde yer alan Solomonisi, 1921’de Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgalinin ardından Ankara Hükümeti’nin Sovyet Rusya'ya 16 Mart 1921'de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı.[11]

Evbakan köyü 1928'de Soğomin adıyla Erzurum vilayetinin Oltu kazasına bağlıydı. 1933 yılında Soğmon adıyla aynı idari konuma sahipti. İçişleri Bakanlığı'nın 1968'de yayımladığı Köylerimiz adlı kitapta Solomonisi, Erzurum ilinin Şenkaya ilçesinde Kömürlü bucağına bağlıydı. Köyün eski adının Soğmun, yeni adının Evbakan olarak verilmiş olması, köyün adının "yabancı kökten geldiği ve iltibasa yol açtığı" gerekçesiyle 1933-1968 arasında değiştirildiğini göstermektedir.[12] Köy 1986’da yıkıma uğramış, yerleşim yeri de değiştirilmiştir.

Tarihsel Tao bölgesinde, Solomonisi Kalesi (Solomon Kala) içindeki ortaçağdan kalma Gürcü Ortodoks kilisesinin cephesi. Fotoğraf Ekvtime Takaişvili’nin 1902 yılında yaptığı araştırma gezisi sırasında çekilmiştir.

Bugün Evbakan adını taşıyan Solomonisi köyündeki en önemli yapı topluluğu Solomonisi Manastırı’dır. 15. yüzyılda kurulmuş olan kaya manastırı, ana kilise, mezarlık binası, hücreler, başka mağaralardan oluşmaktadır. Tao-Klarceti’de kaya manastırlara ender rastlanır ve Solomonisi Kaya Manastırı bu nadir manastırlardan biridir. Manastır Solomon Kalesi yakınında bulunmaktadır. Bu kale, büyük bir olasılıkla Kalmahi prensliğinin merkeziydi. Manastırın tarihsel adı bilinmediği için bazen köyü adıyla, bazen de kalenin adıyla adlandırılmıştır. Manastırın ana kilisesi, kaya içine yapılmış kubbeli bir yapıdır. Büyük ölçüde günümüze sağlam ulaşmış olan kilisenin duvar resimleri çok fazla zarar görmüştür.[13]

Rus idaresi sırasında 1907 yılında Solomonisi Kaya Kilisesi'ni görmüş olan Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili’nin verdiği bilgiye göre, kaya klişesine ulaşmak için önce kayanın tepesine çıkmak, oradan da kilisenin kayadan avlusuna inmek gerekir. Avlunun etrafında piramit biçiminde kayalar vardır. Bu tip bir kaya oyularak kilise haline getirilmiştir. Kilise iki bölümden oluşur. Doğu tarafta olan apsisli kısım kilisenin ana kısmını oluşturmaktadır. Diğeri kiliseye dar bir girişle bağlı bir odadır. Ağırlıklı olarak koyu mavi rengin kullanıldığı duvar resimleri o tarihte çok az zarar görmüş bulunuyordu. Kilisede Gürcü alfabesinin asomtavruli harfleriyle yazıları vardı.[14]

Bazı kaynaklarda Solomonisi sınırları içinde anılan tarihsel yapılar, gerçekte bu köye sınır olan Kalmahi köyünde yer alır. Solomonisi ile Kalmahi'nin birbirine çok yakın iki tarihsel yerleşme olduğu anlaşılmaktadır. Bundan dolayı Solomonisi Manstırı, Kalmahi Manastırı olarak da anılmıştır. Solomonisi yerine kullanılan Solomon-Kala adının kaynağı olan Solomon Kalesi bugün Yanıkkaval köyü sınırları içindedir ve Kalmahi Kalesi olarak da adlandırılmaktadır.

• Yerelnet