Jaꞑalif
Jaꞑalif, Janalif veya Yañalif ([[jʌŋɑˈlif]]; Kiril: Яңалиф; Tatarca: jaꞑa əlifba veya yaña älifba kısaca jaꞑalif veya yañalif; Türkçe: yeni alfabe), ilk önce Latin alfabesi ile 1930'lu yıllarda Sovyet zamanı boyunca Tatar dilinin yazım biçimidir. Yaña imlânın yerine 1928 yılında Arap harfleri temelli alfabe ile ve tekrar 1939 yılında Kiril alfabesi ile yazım şeklidir. 1926 yılının Şubat ayında Bakü'de "Türk halkları" (Törki xalıqlar) Berençe Kurultayı açıldı ve 1926 yılının Nisan ayında Kazan'da Yaña Tatar älifbası tasarlandı.[1] 3 Temmuz 1927 tarihinde Tataristan hükûmeti tarafından Jañalif, Tatar dilinin resmi yazı dili olarak kabul edildi[2] ve 1940 yılına kadar sürdü.
Alfabeler
Jaꞑalif (1928–1940)
| Nr. | harfler | Yaña imlâ Arapça uyarlaması | çağdaş Latin Tatar alfabesi bir uyarlaması | çağdaş Kiril Tatar alfabesi bir uyarlaması |
|---|---|---|---|---|
| 1 | A a | ﯪ | A a | А а |
| 2 | B ʙ | ﺏ | B b | Б б |
| 3 | C c | ﺝ | C c | Ч ч |
| 4 | Ç ç | ﭺ | Ç ç | Җ җ |
| 5 | D d | ﺩ | D d | Д д |
| 6 | E e | ﺋ | E e | Е е (э) |
| 7 | Ə ə | ﺋﻪ | Ä ä | Ә ә |
| 8 | F f | ﻑ | F f | Ф ф |
| 9 | G g | ﮒ | G g | Г г (гь) |
| 10 | Ƣ ƣ | ﻉ | Ğ ğ | Г г (гъ) |
| 11 | H h | ﻩ | H h | Һ һ |
| 12 | I i | ﻴﺋ | İ i | И и |
| 13 | J j | ﻯ | Y y | Й й |
| 14 | K k | ﮎ | K k | К к (кь) |
| 15 | L l | ﻝ | L l | Л л |
| 16 | M m | ﻡ | M m | М м |
| 17 | N n | ﻥ | N n | Н н |
| 18 | Ꞑ ꞑ | ﯓ | Ñ ñ | Ң ң |
| 19 | O o | ﯰ, | O o | О о |
| 20 | Ɵ ɵ | ﯰ | Ö ö | Ө ө |
| 21 | P p | ﭖ | P p | П п |
| 22 | Q q | ﻕ | Q q | К к (къ) |
| 23 | R r | ﺭ | R r | Р р |
| 24 | S s | ﺱ | S s | С с |
| 25 | Ş ş | ﺵ | Ş ş | Ш ш |
| 26 | T t | ﺕ | T t | Т т |
| 27 | U u | ﯮ, | U u | У у |
| 28 | V v | ﻭ | W w | В в (в, у) |
| 29 | X x | ﺡ | X x | Х х |
| 30 | У y | ﯮ | Ü ü | Ү ү |
| 31 | Z z | ﺯ | Z z | З з |
| 32 | Ƶ ƶ | ﮊ | J j | Ж ж |
| 33 | Ь ь | ﺋ, | I ı | Ы ы |
| (34.1) | ' | ء | ' | ъ, ь, э |
| (34.2) | Ьj | ﻴﺋ, | (Í í) | ый |
- Eşçe (İşçi) gazetesinde yayınlanan Jaꞑalif
Аа, Вв, Cc, Şş, Dd, Đđ, Әә, Ff, Gg, Ƣƣ, Hh, Ii, Çç, Kk, Ll, Mm, Nn, Ꞑꞑ, Оо, Өө, Рр, Qq, Rr, Ss, Тт, Ѣѣ, Uu, Уу, Vv, Хх, Ьjьj, Zz, Ƶƶ, Ьь, Ee
- Asıl "ilerlemiş" Jaꞑalif uyarlaması
Аа, Вв, Çç, Cc, Dd, Ee, Ьь, Әә, Ff, Gg Ƣƣ, Hh, Ii, Jj, Kk Qq, Ll, Mm, Nn, Ꞑꞑ, Оо, Өө, Рр, Rr, Ss, Тt, Uu, Yу, Xx, Ьjьj, Zz, Ƶƶ, Şş, Vv
Kirilleştirme
1930'lu yıllarda Türkiye'ye karşı, Sovyetler Birliği'nde çok sayıda olası düşmanlık başladı. Atatürk'ün yeni Türk alfabesi Jaꞑalif alfabesinden farklı olsa da, Sovyet yetkilileri için Latin alfabesi, burjuva dünyasının bir sembolüydü. 1939 yılında SSCB'de Jaꞑalif alfabesini Kirilleştirme süreci başlatıldı.
- Fazlullin'in alfabesi
Аа, Бб, Вв, Гг, Дд, Ee, Ee, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Лл, Mm, Hн, Оо, Пп, Рр, Cc, Тт, Уу, Фф, Xx, Цц, Чч, Шш, Щщ, Ъъ, Ыы, Ьь, Ээ, Юю, Яя, Аъаъ, Оъоъ, Уъуъ, Жъжъ, Нънъ, Хъ хъ
- Ilminski'nin alfabesi
Аа, Бб, Вв, Гг, Дд, Ee, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Лл, Mm, Hн, Оо, Пп, Рр, Cc, Тт, Уу, Фф, Xx, Цц, Чч, Шш, Щщ, Ъъ, Ыы, Ьь, Ээ, Юю, Яя, Ӓӓ (Я я), Öö, Ӱӱ (Ю ю), Жж, Ҥҥ, Хх
- Tatar Meclisi Ocak 1997 yılında Kiril alfabesini yeniden düzenledi.
А Ә Б В Г Д Е (Ё) Ж Җ З И Й К Л М Н Ң О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Һ Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я[2]
Notlar
- "Jaꞑalif/Яңалиф". Tatar Encyclopedia. (2002). Kazan: Tatarstan Republic Academy of Sciences Institution of the Tatar Encyclopaedia
- М.З. Закиев. Тюрко-татарское письмо. История, состояние, перспективы. Москва, "Инсан", 2005