Baltalı, Çıldır

Bugün Baltalı adını taşıyan köyün bilinen en eski adı Tataleti’dir. Gürcüce bir yer adı olan Tataleti (თათალეთი) Türkçeye Tatalit olarak girmiştir. Nitekim Osmanlılar, Gürcülerden ele geçirdiği toprakların erken dönemdeki tahriri olan 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan’da köyü Tatalit (تاتالیت) olarak kaydetmişlerdir.[1] Daha geç tarihli Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır adlı tahrir defterinde de köyün adı aynı biçimde yazılmıştır.[2] 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda bölgeyi ele geçiren Ruslar da, 1886 tarihindeki nüfus sayımında köyün adını, Gürcüce yazılışına yakın bir biçimde Tatolet (Татолет) olarak kaydetmişlerdir.[3]

Tataleti köyünün 16. yüzyılın sonunda Türkçeye girmiş yazım biçimi, 20. yüzyılda da bozulmadan devam etmiştir. Nitekim 1928 tarihli Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı Osmanlıca kitapta “te” (ت) harfi yerine “tı” (ط) harfi kullanılarak köyün adı Tatalit (طاطالیت) olarak yazılmıştır.[4] İçişleri Bakanlığı’nın 1968 yılında yayımladığı Köylerimiz adlı kitapta köyün eski adı Tatalit, yeni adı Baltalı olarak verilmiştir.[5]

Tarihsel Tao-Klarceti’nin Cavaheti kısmında yer alan Tataleti’nin kuruluşuna dair bilgi yoktur. Buradaki kale ve kiliselerin tümünün inşa tarihi de kesin olarak bilinmemektedir. Bununla birlikte Tataleti’nin bulunduğu bölge erken ortaçağda Gürcü Bagrationi hükümdarları tarafından yönetiliyordu. 11. yüzyılın sonlarına doğru bölgeye geçici olarak Büyük Selçuklular hakim oldu. Daha sonra Birleşik Gürcistan Krallığı içinde kalan yöre, bu krallığın parçalanmasından sonra bir Gürcü devleti olan Samtshe-Saatabago (1268-1625) sınırları içinde kaldı. Köydeki kiliselerden biri de bu dönemde inşa edilmiştir. 16. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlılar Samtshe-Saatabago topraklarının büyük bölümünü ele geçirip bu bölgeyi Çıldır Eyaleti haline getirdiler. Tataleti de bu eyaletin içinde yer aldı.

Nitekim bu toprakların 1595 tarihli tahriri olan Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan’na göre Tataleti, Ahalkalak livasında Niyaliskur nahiyesine bağlı bir köydü. Köyün nüfusu yedi hanedan oluşuyordu. Vergi yükümlüsü olarak Camaspa veled-i Zaraspa, Kara veled-i Kubad, Şirin veled-i Piran gibi erkek adları kaydedilmişti. Köy yılda 14.500 akçe vergi vermekle yükümlü kılınmıştı.[6] Daha geç tarihli Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır adlı tahrir defterine göre Tataleti aynı idari konuma sahipti ve yıllık vergisi 5.830 akçe olarak belirlenmişti.[2]

Tataleti, uzun süre Osmanlı idaresinde kaldıktan sonra 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Çarlık Rusyası’nın eline geçti. 1878 yılında köyün nüfusu 17 haneden oluşuyordu. Bu savaştan bir süre sonra, 1886 yılında Rusların yaptığı nüfus sayımına göre köyde 232 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir. Rus idaresinde Tataleti Kars oblastının Ardahan sancağına (okrug) bağlı Çıldır kazasında (uçastok) bir köydü. Köyün nüfusu 1896’da 315 kişiye, 1906’da da 385 kişiye yükselmiştir.[3][7] Rus idaresi sırasında 1902 yılında bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili’nin verdiği bilgiye göre, Ampuri kuzeyinde yer alan Tataleti, Tataleti Deresi kıyısında yer alan bir yerleşmedir. Eskiden Rus-Osmanlı sınırında yer alan köyde iki kilise vardı.[8]

Tataleti, I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde yer aldı. 1921’de Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Türk birlikleri Ardahan, Artvin ve Batum bölgelerini ele geçirdi, ama Batum'da tutunamadı. Ankara Hükümeti'nin 16 Mart 1921'de Sovyet Rusya'ya imzalanan Moskova Antlaşması’yla Tataleti'nin de içinde yer aldığı Ardahan ve Artvin Türkiye’ye bırakıldı.[9]

Tataleti’de iki kilise ile bir kalenin varlığı bilinmektedir. Bu iki köy kilisesinden biri 14-15. yüzyılda inşa edilmiştir. Köyün kuzey kesiminde, Gürcistan-Türkiye sınırına yakın bir yerde bulunan bu tek nefli yapı günümüzde büyük ölçüde ayaktadır. Köyün merkezinde bulunan diğer köy kilisesi de tek nefli bir yapıdır. Tarihi bilinmeyen bu kiliseden geriye sadece yıkıntılar kalmıştır. Gürcü mimarisi üzerine çalışmalarıyla tanınan Fahriye Bayram bu iki kiliseyi Ardahan’daki tek nefli kiliseler arasında sayar. Tataleti Kalesi ise, köyün merkezinin 600 metre güneydoğusunda bulunmaktadır. Yığma taş usulüyle inşa edilmiş olan dikdörtgen planlı (90 × 45 m) kale, güçlü surlara sahip olmasıyla dikkat çekicidir.[10][11]

Köy, Ardahan il merkezine 92 km, Çıldır ilçe merkezine 50 km uzaklıktadır..[12]

• Yerelnet
• Baltalı, Çıldır için uzaydan görüntü siteleri: Google, Yahoo, Microsoft