Ahmed Sencer

Babası Melikşah, annesi cariye kökenli Taceddin Seferiyye Hatun'dur.[1] Babasının bir seferi sırasında, 1086 yılında Sincar’da doğdu. Babası 1092'de öldüğünde henüz küçüktü. Melikşah'ın ölmesi ile Büyük Selçuklu Devleti bir anarşi içine girdi. Melihşah'ın eşi Terken Hatun, Melikşah'ın küçük yaştaki oğlu ve Sencer'in kardeşi I. Mahmud'un sultanlığını ilan etti. Melihşah'ın büyük oğlu olan Berkyaruk ise taraftarları tarafından Rey şehrine kaçırılıp Sultan ilan edildi. Bunun üzerine Berkyaruk ve I. Mahmud güçleri arasında 17 Ocak 1093 Burûçird'de yapılan savaşta Berkyaruk galip geldi. Ahmet Sencer ve Berkyaruk'un amcası olan Tutuş, Suriye'ye ilerleyerek Şam ve Halep şehirlerini eline geçirip Suriye Selçuklu Devleti'nin kurucusu oldu. Tutuş, Berkyaruk'un elinde bulunan İran arazilerini de ele geçirmek üzere Berkyaruk'a hücum ettiyse de 26 Şubat 1095'te Rey'de Berkyaruk ile yapılan savaşta yenildi ve öldü. Böylece Berkyaruk tek sultan oldu ancak zaman zaman ya kardeşleri ya da onların varislerinin ayaklanmaları ve tehditleriyle karşılaştı. Bundan sonra Büyük Selçuklu Devleti üçe bölünmüş olarak görülmeye başlandı:

• İran, Irak ve Orta Asya'nın bir kısmı Berkyaruk'un sultanlığı altında
• Suriye'de Tutuş'un iki oğlu idaresi altında Şam Melikliği ve Halep Melikliği;
• Kutalmışoğlu Süleyman Şah'ın kurduğu ve oğlu I. Kılıç Arslan hükümdarlığı altında Anadolu Selçuklu Devleti

1097'de Sultan Berkyaruk, 12 yaşında olan kardeşi Ahmed Sencer'e Merv şehrinde merkezi olan Horasan valiliğini verdi. Ahmed Sencer bundan sonra 1097-1118 döneminde hemen hemen 20 yıl devamlı olarak Horasan'ı idare etti ve Horasan'da Büyük Selçuklu Devleti'ne bağlı Horasan Selçuklu Devleti sultanı oldu. Ahmet Sencer, Horasan valiliği sırasında 1102'de Kaşgar'dan ilerleyen Ebrail Arslan Han'ı Tirmiz civarında yendi ve Kaşgarlı istilacıyı geri püskürtmeyi başardı.[2]

26 Şubat 1105'te Sultan Berkyaruk öldü. Sultan olmak için kendine varis olarak daha yaşı küçük oğlu olan Müizzeddin Melikşah'ı seçmişti ve o II. Melikşah olarak Selçuklu Sultanı oldu. Ama iktidar, amcası olan Muhammed Tapar'ın elindeydi. O yıl geçmeden Muhammed Tapar kuzenini tahttan indirip Büyük Selçuklu Devleti sultanı olarak devleti idareye başladı. Muhammed Tapar 4 Nisan 1118'de ölünce Büyük Selçuklu Devleti'nde anarşi ve taht kavgası tekrar başladı.

Muhammed Tapar'ın yerine Irak'ta bulunan oğlu II. Mahmud Büyük Selçuklu Devleti Sultanı ilan edildi.

Horasan valisi olan Ahmet Sencer, yeğeni II. Mahmud'un sultan olmasını ve kendisinin de yeğenine bağlı olarak Horasan'ı idare etmesini kabul etmedi. Horasan'da Ahmet Sencer Sultan olarak ilan edildi. Sencer Horasan'daki ordusuyla Irak'a, II. Mahmud'un üzerine yürüdü. Sencer ve Sultan II. Mahmud arasında yapılan muharebede Sencer galip geldi ve kuzenine büyük zayiat verdirdi. II. Mahmud önce çok iyi savunmalı "Saveh" şehrine kaçtı. Fakat amcası Sencer ile bir anlaşmaya girmesinin elzem olduğunu anladı. Önce vezirini Sencer ile müzakerelere gönderdi ve bir anlaşma ortaya çıktıktan sonra da şahsen Sencer huzuruna çıktı. Bu anlaşmalara göre II. Mahmud, Sencer'in Büyük Selçuk Sultanı olduğunu kabul etti ve ona biat etti. Sultan Sencer de II. Mahmud'u Irak, Azerbaycan ve batı İran üzerinde kendine tâbi alt sultan olarak tayin etti. II. Mahmud kendi idaresi altından bulunan arazilerde hutbelerde isminin Sultan Sencer'den sonra söylenmesini kabul etti. Böylece II. Mahmud 1118'de, sonradan Irak Selçuklu Devleti adı verilen tabi devletin alt hükümdarı oldu. Ancak Sultan Sencer 1157'de öldükten sonra Irak Selçuklu Devleti bağımsız oldu. Bağdat'ta bulunan Abbasi halifesi Mustarşid Sultan Sencer'e "Emir-i Müminin (Müminler Emiri)" unvanını verdi.

1128'de Harezmşahlar Devleti'nde Atsız, babası Kutbeddin Muhammed'in yerine geçti. Babası döneminde Harezmşahlar, Büyük Selçuklu Devleti'nin vasal devleti durumunda olmuştu. Atsız ise Harezmşahların bağımsız bir devlet olmasını kendisine hedef edinmişti. Atsız'ın ilk faaliyeti Hazar Denizi ve Aral Gölü arasındaki bozkırda bulunan ve daha Müslümanlığı kabul etmemiş olan Kıpçak ve Oğuz göçebe Türklerine karşı savaşmak oldu.[3]

Atsız önceleri Sultan Ahmed Sencer'e çok sadık bir alt-hükümdar olarak göründü. Sultan Ahmed Sencer'in 1130'da Ceyhun nehrini geçip Maveraünnehir'deki Semerkant'ta yıllık tazminatı ödemeyen şehir valisi üzerine bir sefer yaptı. Bu sefere Atsız da ordusuyla katıldı. Sultan Sencer Semerkant valisini önce görevden aldı ve yerine bir kölesini vali yaptı. Vali sonradan Sultan Sencer'e özürlerini bildirip af dileyince onu tekrar valiliğe getirildi.

1133'de de Sultan Sencer, Atsız'ın ordusuyla birlikte tekrar Maveraünnehir'e hücum yaptı. Atsız, bu seferde Aral Gölü ile Seyhun Nehri arasında yaşayan Kıpçaklara karşı büyük bir askerî galibiyet kazandı. Bu arazide en korumalı mevki olan "Cend" kalesini eline geçirdi.[4]

1153'de Selçuklu Sultanı Ahmed Sencer, aralarında ittifak etmiş bir müttefik Oğuz boyları grubuna karşı, daha önceki anlaşmalara uymayarak yıllık 20 bin koyun tazminatı vermedikleri için bir sefere çıktı. Fakat Sultan Ahmed Sencer, Oğuz müttefikler ordusu ile yaptığı muharebeyi kaybedip bu Oğuzlar ittifakına esir düştü. Oğuz ittifakı Horasan'ı eline geçirdi. Sultan Sencer ise Oğuz ittifakının esiri olarak esaretini geçirmeye başladı.

Horasan bir keşmekeş içine büründü. Bu keşmekeş döneminde Horasan büyük bir nüfus kaybına sahne oldu ve Horasan'ın nüfusunun eski seviyesine yetişmesinin 40 yıl aldığı belirtilir. Sultan Sencer esaret altındayken eşi olan Terken Hatun onun yerine hükûmeti yürütmeye çalıştı. Oğuzlar, sultan olarak eski Karahanlılar hükümdarı ve Ahmed Sencer'in yakın akrabası olan Mahmud Han'ı sultan olarak ilan ettiler. Fakat Selçuklu ordusunun önemli bir kısmı Mahmud Han'ı sultan kabul etmedi. Bu sefer Mahmud Han Oğuzlara karşı çıktı. Atsız, Oğuzlarınittifakına katılmamış ve Selçuklulara sadık kalmıştı. Mahmud Han, Atsız ile bir ittifak kurarak Atsız aracılığı ile Selçuklu ordusundan Horasan'a dönmeyenlerin geri gönderilmesi için müzakereler başladı.

Fakat diğer Harezmşahlar bu keşmekeşten faydalanmayı fırsat bildiler. 1154'te Atsız'ın kardeşi İnal Tekin komutasında bir Harezm ordusu Horasan'a talan hücumu gerçekleştirdi. Önemli bir tarım alanı olan Bayhak'a (günümüzde Sebzevar'a) kadar ilerleyip bu arazileri talan etti.

1156'da Terken Hatun öldü.

Bundan hemen sonra Sultan Ahmed Sencer esaretten kaçtı. Sultan Sencer Büyük Selçuklu Devleti idare dizginlerini tekrar eline aldı. Tekrar Horasan'da idareyi eline geçirdi.[5]. Bu arada Sultan Sencer, Harezmşahların tekrar tabi devlet olarak yine Selçuklulara bağlanmasını sağladı. Sultan Sencer ayrıca yeniden bir Oğuz ittifakı hücumuna uğramamak için Gurlular ve Bâvendîler ile antlaşmalar da yaptı.

1156 başlarında, Sultan Sencer kendini esir almış olan Oğuzlara karşı bir askerî sefer düzenledi. Atsız, Sultan Sencer'in bu seferine tabi bir devlet sultanı olarak katıldı.

Sultan Sencer'in karısı Terken Hatun Sultan, Oğuzlar tarafından salıverilmesinden hemen önce 1156'da ölmüştü. Sultan Sencer ile Terken Hatun'un iki kız çocuğu bulunmaktaydı ve her ikisi de kuzenleri olan II. Mahmut ile evlenmişlerdi. Sultan Sencer sonra Sultan Mesud Demirek'in dul karısı olan ve Gürcistan Kralı I. Demetre'nin kızı Rusudan ile evlilik yaptı ama bu evlilikten çocuğu olmadı.

Atsız ise oğlu II. Arslan'ı varisi olarak seçtikten sonra 1156'da vefat etti.

Sultan Ahmet Sencer, 8 Mayıs 1157'de hayata gözlerini kapadı ve Merv'de bulunan türbesine gömüldü.

Sultan Sencer'in ölümünün hemen ardından Horasan ve Maveraünnehir arazileri Harezmşahlar'ın kontrolü altına girdi.