İyatrojenez

İatrojenik durumlar tıbbi hatalar sonucunda olmak zorunda değiller, cerrahide yapılan hatalar ya da yanlış tedavi reçeteleri ve ilaçları gibi. Aslında, bir tıbbi tedavinin kendinden doğan etkileri ve bazen de yan etkileri iyatrojenik bulunmaktadır. Örneğin, Radyoterapi ve kemoterapi — tedavi edici etki için gereken atılımlar—Saç dökülmesi, kansızlık, kusma, bulantı, beyin hasarı, lenf ödemi, kısırlık gibi etkiler sıklıkla görülern iyatrojenik etkilerdir. Pankreasın tamamının veya bir kısmının çıkarılması sonucu oluşan diyabet gibi hastalıklı bir organın çıkarılmasından kaynaklanan işlev kaybı iyatrojeniktir.

İyatrojenez insidansı bazı vakalarda yanıltıcı olabilir. Örneğin, rüptüre aort anevrizması çoğu durumda ölümcüldür; rüptüre aort anevrizması sonucu hayatta kalma oranı % 25 altındadır. Ameliyat sırasında veya ameliyattan sonra ölümler hala iyatrojenik ölümler olarak kabul edilir.

Diğer durumlar, farmakoterapist'in el yazısıyla ürettiği reçeteler ya da ilaçlardaki taksir veya hatalı prosedürleri içerebilir.

Birçok yaygın iyatrojenik etki, ilaç etkileşimlerinden kaynaklanır, örneğin verilern ilaçların agnostik veya antagonist etkileşimleri (ilaçlar etkileşime girerek istenilen etkiyi yapmayabilirler ve/veya başka etkilere neden olabilirler) olabilir, hekim bunları hesaba katarak ileç vermelidir. Bu tür durumlar önemli morbidite ve mortaliteye neden olabilir. Farmakoterapistlerin bile beklemediği, ilaçların allerjik etkileri gibi yan etkler de iyatrojenik etkiler olarak sınıflandırılır.

Bakterilerde antibiyotik direncinin evrimi de iyatrojenik olarak anılır.[10] Antibiyotiklerin aşırı kullanımı, dirençli bakterilerin gelişmelerini sağlayabilir.

Bazı ilaçların tedavi edici dozlarda kendi başlarına toksiktir. Alkile antineoplastik ajanlar örneğin, DNA hasarı konusunda kanser hücrelerine normal hücrelerden daha fazla etkir. Alkilasyon ciddi yan etkilere neden olur ve kendi başına aslında kanserojendir, ikincil tümörlerin gelişmesine neden olabilir. Benzer bir şekilde, trypanosomiasis için melarsoprol gibi arsenik bazlı ilaçlar arsenik zehirlenmesine neden olabilir . 

Yan etkiler mekanik olarak da ortaya çıkabilirler. Bazı cerrahi aletlerin dizaynı, eski olabilir, dolayısıyla ( örneğin doku travması gibi) bazı yan etkilere neden olabilirler.

Pisikiyatride iyatrojenez genellikle yanlış teşhis nedeniyle oluşur ( hystero-epilepsy vakalarının yanlış teşhisinde olduğu gibi [11]). Yanlış tanı nedeniyle kısmen iyatrojenik durumun bir örneği, özellikle çocuk hastalardaki bipolar bozukluktur.[12] Somatoform bozukluk ve kronik yorgunluk sendromu gibi diğer durumlar önemli sosyokültürel ve iatrojenik bileşenler için teorize edilmiştir.[13] Travma sonrası stres bozukluğunun tedavi şeklinin iatrojenik komplikasyonlara yatkın olduğu varsayılmaktadır.[14] Madde bağımlılığı[15] ve antisosyal gençler[16] gibi toplumun tedavi edilmesi gereken bazı kesilerinin iyatrojenez için önemli riskler taşıdıkları kabul edilmektedir. Benlik ikileşmesi hekimlerin küçük bir kısmının çoğunluk tanısına göre genel olarak tamamen iyatrojenik bozukluk olarak kabul edilir.[11][17]

Meessen ve arkadaşları, tıbbi bakım.[18] felaket benzeri sağlık sorunları için yapılan harcamalar [19] ya da finansman sıkıntısı[20] nedeniyle oluşan yoksulluğa 'iatrojenik yoksulluk' demişlerdir. Her yıl dünya çapında, 100.000'den fazla hane sağlık giderleri nedeniyle yoksulluğa düşmektedir. Birlerşik devletlerde, sağlık harcamaları iflas nedenlerinin başında gelmektedir.[21] Özellikle geçiş ekonomisi ülkelerinde ,sağlık için ödeme yapma kabul edilirliği artmaktadır, arz talebin gerisinde kalmaz ve gelişmeler çok hızlı olur. Ancak bu ülkelerde düzenleyici ve koruyucu kapasite genellikle arzın gerisinde kalır. Hastalar kolayca hastalık, etkisiz tedaviler, tasarruf, borçluluk, üretken varlıkların satışı, ve sonunda yoksulluk gibi bir kısır döngüye düşerler.

20. yüzyıl sosyal eleştirmen Ivan Illich, 1974'teki Tıbbi Düşman kitabında 'tıbbi iatrojenez' kavramını genişletti: Sağlığın kamulaştırılmasını[22] üç düzeyde tanımladı. İlki, 'klinik iyatrojenez' yukarıda tarif edildiği gibi, etkili ve güvenilir olmayan ve hatalı tedaviler ile hastalara yapılan yaralamalar.[23] İkincisi, tıp uzmanları, ilaç şirketleri ve sağlık cihazları şirketleri tarafından, geçekçi olmayan nedenlerle daha fazla tedavi etme ya da insanın normal hayat deneyiminin bir parçası olan durumlar (örneğin, yaşa bağlı durumlar) için gereksiz müdahaleler gibi kâr amacı güden ve insanları ilaca bağımlı kılan uygulamalar. Tıbbi uygulayıcıların ve tıp ile ilişkili endüstrilerin bu tutumları, toplum üyelerini daha az sağlıklı ve kurum bakımına aşırı bağımlı hale getirir, sonuçta toplumsal zarara neden olur. Illich, doktorların tıp eğitiminin toplumun ilaca bağımlı olmasına katkıda bulunduğunu savunmuştur, hekimlerin sağlıktan ziyade hastalığa odaklandığını, teşhis ve hastalık tedavisi için eğitildiklerini savunmuştur. İyatrojenik yoksulluk, sosyal iyatrojenezin bir tezahürü olarak ortaya çıkmıştır. Üçüncüsü, 'kültürel iatrojenez'. Geleneksel yöntemler, acı, ölüm ve hastalıklarla geleneksel yollarla mücadele edebilir ve onlarla başa çıkabilir. İlaca bağımlılık, toplum üyelerinin hastalık ve sıkıntılarla kendi başlarına mücadele edebilme kabiliyetlerini ortadan kaldırarak toplumun zararına neden olur. Bu eleştirilerde "Illich, modern toplumun tüm faydalarını reddetmedi ama yersiz bağımlılığı ve sömürüyü reddetti."[24]