Türkiye'deki Ermeni kültürel mirası

Holy Apostles Monastery in the 20th century

Arakelots Manastırı, 4. yüzyılda, Aydınlatıcı Aziz Gregory tarafından Roma'dan aldığı çeşitli kalıntı ve eserleri barındırması için kuruldu. Aziz Peter ve Aziz Paul'un sol kollarını ve Havari Andrew'un sağ kolunu içeren bu kalıntılar, manastıra ismini vermiştir. Bizans sonrası dönemde Mıkonyalıların egemenliği boyunca manastır, Taron'un önemli bir kültürel ve dini merkezi haline geldi. Mıkonyalı egemenliğinin sona ermesinden sonra manastırın tarihi, çoğunlukla Müslüman baskınlarından, katliamlardan, kısa süreli terk edilme dönemlerinden ve sonrasında manastır topluluğunun yeniden kurulması ve kısa süreli canlanmalardan oluşur. Osmanlı yönetimi altında bir miktar istikrar geri dönmüş ve manastırın zenginleşmiştir, ancak 17. yüzyılda Osmanlı-Fars savaşları sırasında tekrar düşüşe geçmiştir. 1660'larda bir deprem binaların çoğuna zarar verdi. Katliamlar 1890'ların ortalarında gerçekleşti, ardından cemaat sadece iki veya üç keşişe indirgendi.

1915'te manastır saldırıya uğradı, yağmalandı ve manastır başrahibi Yovhannes Vardapet Muratyan öldürüldü.[23] Manastır'ın 1134 tarihli iki kapısından biri daha sonra Bitlis'te keşfedildi ve korunması için Tiflis'e götürüldü.[23] Kapı daha sonra 1925'te Erivan'a götürüldü ve Ermenistan Tarih Müzesi'nde sergilenmeye başlandı.[23]

Saint Karapet Monastery c. 1915

Surp Garabet Manastırı, tarihsel olarak Aydınlatıcı Aziz Gregory tarafından Büyük Ermenistan'ın Taron Bölgesi'nde 4. yüzyılda kurulmuştur ve günümüzde Muş'un Kürt nüfuslu Çengilli köyünde yer almaktadır. Yapı, Ermenistan'ın en eski manastırlarından biriydi. Aziz Garabet Manastırı, Ermeni Hristiyan hac ziyareti için en önemli üç yerden biriydi ve Osmanlı Ermenistanı'nın en zengin ve en eski kurumlarından biridir.

Ermeni Kırımı'ndan sonra kilise Türk ordusu tarafından patlayıcılar yardımıyla temellerine kadar yıkıldı. Günümüzde Surp Garabet'in kalıntıları, çoğunlukla Kürtler tarafından yapı malzemesi olarak kullanılanılmış olduğundan ötürü, yerel evlerin ve yapıların duvarlarında yerleşmiş birkaç şekilsiz kalıntı ve oyulmuş taştan ibarettir.

Varagavank Monastery in 1923

11. yüzyılın başlarında önceden var olan bir dini mekan üzerine kurulmuş yapı, Ermeni Krallığı Vasburagan'ın içindeki en zengin ve en iyi bilinen manastırlardan biriydi ve daha sonraki yüzyıllarda, Van'daki Ermeni Apostolik Kilisesi'nin başpiskoposluğunu barındırmıştır.[24] Artsruni Hanedanlığı Kralı Senekerim-Hovhannes tarafından hükümdarlık döneminde (1003–24), aynı bölgede 7. yüzyıldan kalma bir binada tutulmuş Gerçek Haç'ın bir kalıntısını barındırmak için kurulmuştur. Kilisenin iç formu, Ermenistan'daki Azize Hripsime Kilisesi tasarımlarını andırmaktaydı[25]. Van'ın Ermeni başpiskoposu, 19. yüzyılın sonlarına kadar burada yaşadı. Burada yaşamış din adamlarından gelecekte Katolikos olacak Mıgırdiç Hrimyan, tarihi Ermenistan'da basılan ilk gazete olan Artsiv Vaspurakani'yi (Vaspurakan'ın Kartalı) kurdu.[26]

30 Nisan 1915'te, Van Kuşatması sırasında Osmanlı ordusu manastırı tahrip etti. Kalıntılar, daha sonra aynı bölgede gelişen Kürt nüfuslu Bakraçlı köyünde hala görülmektedir. Manastır günümüzde çiftlik hayvanları için saman depolama alanı olarak kullanılmaktadır.

10. yüzyılda kurulmuş Ermeni Manastırı Naregavank, Van Gölü civarında yer almaktaydı.

Manastır, 1915'te Ermeni Kırımı sırasında kapandı ve 1951'de yıkıldı. Kürt nüfuslu Yemişlik köyünde, bir zamanlar manastırın bulunduğu yerde, günümüzde bir cami bulunmaktadır.[27][28]

Saint Bartholomew Monastery in 1913

Aziz Bartalmay Manastırı, şu anda güneydoğu Türkiye'nin Van ilindeki Başkale kasabası yakınlarında yer alan tarihi Vasburagan Eyaleti'nde 13. yüzyılda inşa edilmiştir. Eskiden Ermeni halkının en önemli hac alanlarından biri olarak kabul edilirdi.[29] Manastır, Hristiyanlığı 1. yüzyılda Ermenistan'a getirdiğine inanılan Havari Bartalmay'in şehitliğinin bulunduğuna inanılan geleneksel yerine inşa edilmiştir.[29] Aziz Thaddeus ile birlikte Aziz Bartalmay, Ermeni Apostolik Kilisesi'nin koruyucu azizi olarak kabul edilir.

Ermeni Kırımı'ndan sonra bilinmeyen bir tarihte manastır, Türk ordusunun kontrolü altına alındı ve şu anda tüm kilise bölgesi askeri bölge içinde yer almaktadır. Erişimin kısıtlı olduğu kilisesinin kubbesi 1960'lı yılların başlarında hala sağlamdı, ancak kubbe günümüzde yıkılmıştır.

Adır Adası'nda bulunan Ermeni Manastırının asıl ismi Surp Kevork Manastırıydı.[30] 1305 yılında inşa edilen yapı, 1621 ve 1766'da genişletilmiştir.[30]

Ermeni Kırımı sırasında, 12.000 Ermeni kadın ve çocuk, üç gün içinde Adır Adası'na geçmiş, ancak yardım gelmeden önce açlıktan ölmüştür.[31] Manastır şu anda yıkılmış durumdadır.[30]

The Surp Nishan Monastery seen from the south-east

Surp Nişan Manastırı, Kral Senekerim'in oğlu Prens Atom-Aşot tarafından kurulmuştur. Manastırın ismi, Senekerim'in Varagavank Manastırı'ndan getirdiği ve ölümünden sonra geri verilmiş ünlü bir kalıntıya atfen verilmiştir. Yapı, Bizans, Rum Selçuklu Devleti ve Osmanlı döneminden 1915'teki Ermeni Kırımı'na kadar önemli bir aydınlanma ve eğitim merkeziydi. 1915 yılında Surp Nişan Manastırı, Sivastiya bölgesindekiOrtaçağ Ermeni el yazmaları için bir toplama yeri olarak kullanılmıştır ve 283 el yazması barındırmıştır. Birinci Dünya Savaşı sırasında kütüphane tahrip edilmedi ve yazıların çoğu hayatta kaldı. 1918'de yaklaşık 100 el yazması Kudüs'teki Ermeni Patrikhanesine transfer edildi.

1978'de manastır patlayıcılarla yıkıldı. Bir askeri üs şimdi kilisenin eskiden bulunduğu bölgede bulunmaktadır. Manastırın izleri kalmamıştır.

Ermenice "gaga" anlamına gelen Gıduts Manastırı, Van Gölü'nün ortasında, Gıduts Adası (Çarpanak) denilen küçük bir adada yer alır ve 15. yüzyılda inşa edilmiştir.[32]

Günümüzde Gıduts manastırı, muhtemelen bulunduğu yer nedeniyle diğer Ermeni manastırlarının çoğundan daha iyi durumdadır. Ancak, manastırın 1915'ten bu yana bakımsız bırakılması nedeniyle çatısında sorunlar bulunmaktadır.

Armenian Cathedral of Kars at the end of the 19th century

Kars kentinde bulunan Kutsal Havariler Kilisesi, Bagratuni Ermenistanı Kralı Abas I yönetiminde 940'larda tamamlandı. Kilise, yapının dışında yer alan Oniki Havari'nin heykelleri nedeniyle Kutsal Havariler Kilisesi olarak adlandırıldı. 1064’ten 1100’lere kadar kilise, Selçuklular tarafından ele geçirilmesi üzerine bir camiye çevrildi. Osmanlı Devleti altında (1579-1877) kilise bir kez daha bir camiye dönüştürüldü. 1877'de Rusların Kars'ı almasından sonra yapı Rus Ortodoks kilisesine dönüştürüldü. 1918'de Kars'ın Türk ordusunun kontrolüne geçmesinden sonra katedral tekrar camiye çevrildi. 1919'da, Türklerin geri çekilmesini takiben ve ilk Ermenistan Cumhuriyeti'nin ilanından sonra Katedral bir Ermeni kilisesi olarak restore edildi. 1920'de Kars, tekrar Türkiye kontrolüne girdi ve yapı kilise olarak işlev görmeyi bıraktı. 1920'lerde bir petrol deposu olarak kullanılmadan önce kısa bir süre cami olarak işletildi. 1969-1980 yılları arasında Kars Müzesi olarak işlev gördü.

Kiliseye el konulmuş ve yapı Türk devletinin mülkü olmuştur. Yerel belediyeye satılan binanın yıkılıp, alana bir okul yaptırılması planlanmıştır, ancak bu gerçekleştirilmemiştir. Bu süre zarfında çan kulesi tahrip edilmiştir. 1950'lerde petrol deposu olarak kullanılmış kilise, 1960'larda ve 1970'lerde içinde küçük bir müze barındırıyordu. Kilise şu anda cami olarak kullanılmaktadır.

915-921 yılları arasında Kral Gagik I Artsruni tarafından yaptırılması emredilmiştir. Mimar keşiş Manuel tarafından 11,80 m ile 14,80 m ölçülerinde bir iç mekana sahip olacak şekilde pembe volkanik tüften inşa edilmiştir ve kubbe yerden 20,40 metreye ulaşmaktadır. Kilisenin mimarisi, Ermenistan'da birkaç yüzyıl önce geliştirilen bir forma dayanır ve buna en bilinen örnek, Eçmiyazin'deki yedinci yüzyıl Azize Hripsime kilisesidir.[33] Vasburagan Ermeni Krallığı'nın Kralı Gagik I Artsruni (s. 908-943/944), Akdamar Adası'nda bir yerleşim kurmuştur.[33] 1116-1895 Akdamar Adası,

nın bulunduğu yerdi.

Ermeni Kırımı sırasında Akdamar rahipleri öldürüldü, kilise yağmalandı ve manastır binaları yıkıldı. Kilise, 1915'ten sonra onlarca yıl boyunca kullanılmadan kaldı.[34] 1920'lerden sonra, kilise yoğun vandalizme maruz kaldı. Kraliyet galerisinde yer alan süslü taş korkuluk ortadan kalktı ve 1914 öncesi fotoğraflarla yapılan karşılaştırmalar, kabartma oymalara zarar geldiğini göstermektedir. 1340 tarihli Katolikos Stephanos'un haçkarları 1956'da oymalara zarar verilmesiyle büyük oranda hasara uğramıştır. 1444 tarihli başka bir süslü haçkarın ise aynı sene sadece üçte biri kalmıştır ve 1911'de Bachmann tarafından çekilmiş fotoğraflarda o dönemde bu süslemelerin hala sağlam olduğu görülmüştür. 19. yüzyıl tarihli Hatçatur Mokatsi'nin mezar taşı da parçalanmıştır.[35] Alan 1950'lerde askeri bir eğitim sahası olarak kullanılmıştır.[36][37]

2005 yılında yapı, yoğun bir restorasyon süreci geçirdiğinden ziyaretçilere kapatıldı ve bir yıl sonra Türk hükûmeti tarafından müze olarak açıldı.[38]

Cathedral of the Holy Mother of God before the Armenian Genocide

Arapgir Katedrali, 13. yüzyılda inşa edilmiştir. Batı Ermenistan'daki en büyük kiliselerden biriydi. 3000 kişiyi ağırlayabildi. Katedral, 1915'te Ermeni Kırımı sırasında saldırıya uğradı ve yağmalandı.

Ermeni Kırımı'ndan sonra katedral onarıldı ve okul olarak kullanıldı. 1950'de Arapgir Belediyesi katedrali yıkmaya karar verdi. 18 Eylül 1957'de katedral dinamitle havaya uçuruldu. Daha sonra katedralin durduğu arsa, Hüseyin adında bir köylüye 28,005 liraya satıldı.[39] Bugün, katedralin yerinde kalıntılar bulunmaktadır.

The Khtzkonk Monasteries in the early 20th century

Khıdskonk Manastırları, 7. ve 13. yüzyıllar arasında dönemin Ermeni Bagratuni Krallığı içinde yer alan Ani'de inşa edilmiş, beş Ermeni kilisesinden oluşan bir manastır topluluğuydu. Manastır günümüzde, Kars ilinin Digor ilçesinin idari başkenti olan ve Ermenistan sınırının yaklaşık 19 kilometre batısındaki Digor kasabası yakınında, Digor Nehri'nin oluşturduğu bir geçitte yer almaktadır.

1959'da Fransız sanat tarihçisi J. M. Thierry, bölgeyi ziyaret etti ve beş kiliseden dördünün tamamen tahrip edildiğini ve yalnızca Aziz Sargis Kilisesi'nin kötü bir şekilde hasar görmüş bir durumda ayakta kaldığını tespit etti. Yöre halkına ve Digor vatandaşlarına göre kiliseler, 2002 yılında yüksek patlayıcılarla Türk ordusu tarafından havaya uçurulmuştur.[40] Bu iddialar, bölgedeki fiziksel kanıtlarla doğrulanmıştır. Ayakta kalmış kilisenin kubbesi sağlamdır, ancak yan duvarlar dışarıya doğru yayılmıştır ve yıkılan kiliselerin duvarları tamamen dümdüz olmuştur. Tarihçi William Dalrymple, bu hasarların bir deprem sonucu oluşamayacağını belirtmiştir.[41]

The Church of the Holy Redeemer in early 20th century.

Kilise 1035 yılından kısa bir süre sonra tamamlandı. Eşsiz bir tasarıma sahip bina 19 dış taraflı, 8 iç taraflı, uzun bir silindir üzerine kurulmuş merkezi bir kubbeden oluşmaktaydı. Kilise, Gerçek Haç'ın bir parçasını barındırmak için Prens Ablgharib Pahlavid tarafından yaptırılmıştır.

1955 yılına kadar büyük oranda ayakta olan kilisenin bir fırtına sonucunda sağ yarısı yıkılmıştır.[42]