Murad Adji

Murad Eskenderoviç Adjiev (1994 yılından beri “Murad Adji” adını kullanmaktadır; 9 Aralık 1944, Moskova - 7 Mart 2018[1]), Sovyet ve Rus bilim insanı, türkolog, araştırmacı yazar. Kadim Türklerin ana vatanı Altay’dan başlayan Büyük Kavimler Göçü tezinin müellifi. Coğrafyacı, Doktorasını iktisat alanında yapmıştır. Doçent[2]. Kumuk kökenli.

Murad Adji
Doğum 9 Aralık 1944 
Moskova 
Ölüm 07 Mart 2018 (73 yaşında)
Moskova 
Milliyet Kumuk
Vatandaşlık SSCB, Rusya.
Alma mater
  • Moskova Devlet Üniversitesi Coğrafya Fakültesi 
Meslek Araştırmacı yazar, Sovyet ve Rusya Bilim İnsanı, Türkolog.
Resmî site http://www.adji.ru 

Özgeçmiş

Bilimsel Faaliyetleri

1964 yılında Moskova Devlet Üniversitesi, Coğrafya Fakültesi Kuzey Araştırmaları Bölümü’nde eğitimine başlamıştır[3]. 1969 yılında[4] Moskova Devlet Üniversitesi’nden mezun olmuştur.[3] Sovyetler Birliği Devlet Planlama Teşkilatı Üretim Kaynakları Kurulu’nda görev yapmıştır.[5] Ülkenin yeni kuzey bölgelerini araştırma amacıyla başladığı Doktora Programı kapsamında[3] üretim kaynakları ve kullanım alanları üzerinde inceleme yapmıştır[6]. Doktora öğrenciliği sırasında Saha’da altın maden yataklarında sondajcı olarak çalışmıştır[7]. Daha sonraları da işi gereği Kuzey’e ve Sibirya’ya defalarca seyahatlerde bulunmuştur[8]. 1973 yılında “Sovyetler Birliği’nin İnşaat Endüstrisi Temelli Kuzeydoğu Sanayisinin Gelişim Süreci Modellenmesi ve Optimizasyonu” adlı Doktora Tezini savunmuştur[9]. Doktora Tezi danışmanı Profesör V. F. Burhanov’dur[3].

Doktora sonrası Sovyetler Birliği Metalürji Bakanlığı’nda Devlet Planlama Dairesinde görev yapmıştır. Sibirya’nın keşfinin coğrafî ve iktisadî meselelerini araştırmış, yeniden inşasının sosyal süreçleriyle ilgilenmiştir[3]. 1975 yılından itibaren yaklaşık 15 yıl boyunca SSCB Maliye ve Ekonomi Açıköğretim Enstitüsü’nde İktisat Coğrafyası dersleri vermiştir[2]. Eğitim-öğretim faaliyetlerinin yanı sıra bilimsel araştırmalarına da devam etmiştir: ülkenin kuzey bölgesi ile Sibirya ve Uzak Doğu’nun Araştırmalarında yer almıştır. Sibirya’nın keşfi, Baykal-Amur Demir Yolları inşaatı, Sibirya’nın bölgesel üretim yapıları ve enerji tasarrufu teknolojileri ile ilgili yayınları bu döneme aittir[10][11]. 1976 yılında XXIII. Uluslararası Coğrafya Kongresi’ne katılmıştır[12]. 1970’li yıllarda Adjiev’in çalışmaları, Sovyet Kuzey Araştırmaları’nın duayeni ünlü bilim insanı G. A. Agranat’ın dikkatini çekmiştir. Agranat, “Kuzey Araştırmaları Gerçeği ve İmkânları: Küresel Deneyim” adlı monografisinde Adjiev’in ilk defa 1976 yılında “bu bölgede yaşayan insanların ve üretiminin toplam enerji tüketiminin sentez göstergesi olarak Kuzey sınırlarının kullanımı ile ilgili ortaya koyduğu fikirlerinin çok ilginç olduğunu” belirtmiştir. Agranat’ın belirttiği gibi, maalesef bu teklif uygulama aşamasına gelecek kadar tamamlanamamıştır[3][13][14].

Yeni bölgelerin keşfi araştırmalarına katkıda bulunan Adjiev’in çalışmaları 1970-80’li yılların bilim ekolüne aittir[15]. 1982 yılında Milli Kurul için hazırlanmış olan Sovyet ve Doğu Avrupa Araştırmalarına (ABD) dair beyannamede Adjiev’in yayınları Sibirya ve Uzak Doğu’nun çağdaş iktisadî gelişimi araştırmaları için bibliyografik listeye dâhil edilmiştir[16]. Günümüzde de birçok Doktora Tezi ve Profesörlük unvanı için şart olan 2. Doktora tezlerinde Adjiev’in çalışmalarına atıflarda bulunulmaktadır[17][18][19]. Adjiev, Baykal-Amur Demiryolu Anahattı (BAM) inşaatını yalnızca “Zabaykalskiy Özerk Bölgesinin  ve Rusya’nın Uzakdoğu bölgesindeki demiryolu ağın yoğunluğunun hafifleten kaynak olarak görmemiş, aynı zamanda  Güney Saha ve Kuzey Baykal’da yapılması planlanan  maden yataklarının keşfi ve elde edilmesi için temel koşul olarak gören ekonomistlerden biri kabul edilmektedir[20].

Bilimsel faaliyetlerinin yanı sıra ülkenin önde gelen “Novıy Mir” (Yeni Dünya), “Vokrug Sveta” (Dünyanın Ekseninde), “Nauka i Jizn” (Bilim ve Hayat), “Znaniye-Sila” (Bilim Güçtür) dergilerinde çalışmış,[21] bilimi popülarize etmiştir[22][23]. Uzun yıllar boyunca “Na Suşe i na More” (Karada ve Denizde) adlı Edebî Coğrafî Almanak’ının Yayın Kurulu üyesi olarak çalışmıştır[24][25]. 1983 yılında müellifin, yeni toprakların keşfi bağlamında bölgesel üretim kompleksleri ve demografik kaymalar konusunu kaleme aldığı Sibirya: XX. Yüzyıl adlı bilimsel popüler kitabı yayımlanmıştır[26]. Adjiev, Sibirya’nın çoğu insanî olan üretim, bilim ve kültür meselelerinin iç içe girdiği bir merkez olduğunu göstermiştir[26]. Fakat Adjiev’in de yazdığı gibi, Sibirya’nın keşfi sırasında devlet tarafından yapılan büyük ekonomik hataları dile getirmesinden dolayı[27], Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin “kara listesine” alınmıştır[2]. Bugünlerde bu kitap, Rusya’nın bazı üniversitelerinde tavsiye edilen veya ek kaynak olarak kabul edilen eserler listesine dâhil edilmiştir[28][29][30][31].

Akademik kariyerinden vazgeçmek zorunda bırakılmış olan[2] Adjiev, tek başına Sibirya nehirlerinin derinliklerinde oluşan buzulların ve ağır suyun konsantrasyonunu araştırmaya devam etmiştir[32]. Bu araştırmalarının neticesinde, nükleer yakıt olarak kullanılabilinen döteryum yataklarının söz konusu edildiği, doğadaki ağır suyun konsantrasyonu tezi meydana çıkmıştır[33]. Hipotezin temel fikirlerini 1989 yılında "Buzul Araştırmaları" adlı bilimsel dergi[34] ile bazı diğer bilimsel popüler dergilerde yayınlamıştır[32][33]. “Daha önce açıklanmamış ve bilimsel olarak tanımlanmamış” olan bu ilginç hipotezin özü[33], uzmanların ilgisini çekmiştir[35]. Doçent unvanı aldıktan sonra, 2. Doktora Tezi çalışmalarını bırakmaya zorlanan[3][22][36] Adjiev, 1989 yılında "Vokrug Svetа" dergisinin Yayın Kurulu’nda çalışmaya başlamıştır.

Etnografik Faaliyetleri

Adjiev, “Vokrug Sveta” dergisine geçtikten sonra hem koordinatör, hem çalışan olarak geziler düzenleyip, çekimler yapmış, pek tanınmayan halkların yaşamları ile ilgili yazılar yazmıştır[2][22]. Etnografik yazılarının kahramanları Evenler, Yakutlar, Talışlar, Lezgiler, Tabasaranlar, Karaçaylar, Kumuklar ve Perestroyka döneminde Sovyetler Birliği’nin diğer “kaybolmak” üzere olan halkları olmuştur[22][37].

Adjiev, 90’lı yılların başlarında da “sıcak” bölgelere yapılan gezilere katılır, Kafkasya’daki savaşlar ve askerî hareketler ile ilgili yazılar yazar[38]. Adjiev’in ileriki yıllarda öne çıkan faaliyetlerinin alanını belirleyecek yeni konulara ilgisi bu dönemlerde uyanır. O, azınlık olarak tanımlanan Karaçay ve Balkar halkları gibi mensup olduğu Kumuk halkının tarihi ile de ilgilenmeye başlar[2][22]. Bu halkların tarihi XIX. yüzyıldan, Kafkasya’nın istilasından itibaren başlatılmaktadır. Adjiev, makalelerini bu halkların kadim geçmişini araştırmaya hasreder[39].

Adjiev, 1991 yılında “Hukuk ve Etnos” konulu Uluslararası Sempozyumda Etnografya alanında yaptığı araştırmalarının neticelerini ortaya koyar[40]. Adjiev’in Kumuklar örneğinde yaptığı “Sovyetler Birliği Devleti’nin Nüfus Yapısında Etnik Öztanımlama Meseleleri” adlı bildirisinde, kadim Türkler’in etnogenez sorunları, yaşadıkları düşünülen Deşt-i Kıpçak Devleti’nin coğrafî sınırları, devlet yapısı ve kültürü incelenmektedir[41]. Bu bilimsel bildirinin ana fikri “Biz – Polovets Soyundanız!” adlı kitabının temelini oluşturmuştur[42]. Bu eserde ortaya konulan sorular hoş karşılanmamış[3] ve yukarıdan gelen emirle 1992 yılında Adjiev’in ‘‘Vokrug Sveta’’ dergisindeki işine son verilmiştir[3].

Kavimler Göçü ve Türkoloji

“Vokrug Sveta” dergisinden ayrıldıktan sonra Adjiev tek başına Deşt-i Kıpçak (Büyük Bozkır, Polovets Bozkırı) ülkesi araştırmalarına devam etmiştir[43]. Adjiev, 2000 yıl önce Altay’da oluşan Kavimler Göçü hipotezini ortaya koyarak tahmin edilen göç aşamalarını zaman bağlamında incelemiş ve bu göçün güzergâhını coğrafî haritalara taşımıştır. Adjiev’e göre, I. binyılda göç ve yeni toprakların keşfi neticesinde Baykal’dan Atlantik’e kadar, Sibirya’nın ve çağdaş Rusya’nın büyük bir kısmını ihtiva eden Deşt-i Kıpçak ülkesi kurulmuştur[41][44]. Adjiev, araştırmalarının neticelerini 1994 yılında "Polın’ Polovetskogo Polya" (Kaybolan Millet. Deşt-i Kıpçak Medeniyeti) adlı kitabında Kumukların, Karaçayların, Balkarların, Rusya Kazaklarının, Kazakistan’daki Kazakların, Tatarların, Çuvaşların, Yakutların, Gagavuzların, Kırım Tatarlarının, bir kısım Rusların ve Ukraynalıların şeceresini ortaya koymuş, bunların Türk (Kıpçak) kökünden gelmiş olan aslını unutan halklar olduğunu anlatmıştır[45].

Adjiev’in hipotezine göre, bu halklar 2000 yıl önce Altay’dan Büyük Kavimler Göçü’nü başlatan, sonraki yüzyıllar boyunca Avrasya kıtasının bozkır bölgesini keşif ve iskân eden torunlarıdır. Dolayısıyla kitabın 3. Baskısında yer alan Özet’te belirtildiği gibi, müellif, Rusya tarihinin “resmî olarak kabul gördüğü IX. yüzyılda değil, çok daha önce başladığını düşünmektedir[46]. Bu eserde kadim Türklerin inancı olan Tengricilik’e özel bir ilgi gösterilmektedir[47]. “Polın’ Polovetskogo Polya” adlı eseri ‘‘Murad Adji’’ adıyla yayımlanmıştır. Bu isim, “Vokrug Sveta” dergisinden ayrıldıktan sonra müellifin adı olmuştur. Adjiev’in kendisinin anlattığına göre, “Rüzgâr gibi özgürdüm, bu adı aldım, daha doğrusu soyumuzun, dedemin ve onun dedesinin taşıdığı ‘Adji’ soyadını geri aldım. Artık bu soyadı kullanmaya hakkım olduğunu düşündüm ve kitap üzerinde çalışmaya başladım”[48]. ‘‘Polın’ Polovetskogo Polya” adlı eser Adjiev’in tanınmasına vesile olmuştur[49] ve 2015 yılında dokuz baskıya ulaşmıştır[50]. Bakü Slavyan Üniversitesi’nde “Türkoloji” çalışmaları bünyesindeki “Çeviri Sorunları” İlmî-Araştırma Laboratuvarı “Polın’ Polovetskogo Polya” adlı kitabı Türk dilleri, edebiyatları ve tarihi alanında en iyi eser olarak çevirmiş ve yayınlamıştır. Bu eserin çevirmeni ünlü Türkolog, dilbilimci Profesör Tofik Gadjiev’dir[51][52]. Bu eser, Bakü Slavyan Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde ders kitabı olarak okutulmaktadır[53]. Gazi Üniversitesi (bugün Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi) Profesörü Zeynep Bağlan Özer bu eseri Türk diline 2001 yılında çevirmiş,[54] 2019 yılında da kitabın genişletilmiş 2. Baskısını tercüme etmiştir[55][56].

Adjiev, Dağıstan’a Hristiyanlığın tarihini araştırmak[57] ve Aziz Georgi’nin mezarını aramak amacıyla 1995 yılında gezi düzenler. Gezinin neticelerini ve Aziz Georgi’nin defnedildiği tahminî yer ile ilgili araştırma sonuçlarını makalelerinde[58] ve 1997 yılında yayımlanmış olan “Aziz Georgi’nin Sırrı veya Tanrı’nın Armağanı: Türklerin Ruhanî Mirasından” adlı kitabında anlatır[59][60]. Adjiev’in Gezisi’nden sonra[61][62] Aziz Georgi’nin mezarı Dağıstan Cumhuriyeti’nin görülecek yerler listesine dahil edilmiştir[63]. “Çocuklar için Ansiklopedi”, 1996 yılında Adjiev’in Kadim Türklerin İnancı olan Tengricilik ile ilgili “Bozkırın Dini” adlı tartışmalı makalesini yayınlıyor[64]. Bu makalede Büyük Bozkır (Deşt-i Kıpçak) halklarının Putperest olmadıkları ve Monoteizm, Tek Tanrı (Tengri) inancına sahip olduğu[65], eşit kenarlı haçın ise Tengricilik’in en eski simgelerinden biri olduğu anlatılmaktadır[66]. 1997 yılında Adjiev, “Bozkır ve Kültür. Zamanda Ulu Yolculuk” başlıklı Uluslararası Sempozyuma katılmış,[67] “Türklerin Avrupa Uygarlığına Katkısı” adlı bildirisini sunmuştur. Bildirinin Özeti’nde belirtildiği gibi, “Türk kültürünün değeri ve rolü, Avrupa uygarlığının gelişmesindeki katkısı incelenmektedir”[68].

1998 yılında Muhtar Avezov’un 100. yıl anısına ithaf edilen Uluslararası Sempozyuma davet edilen Adjiev, toplantıya katılır ve açılış oturumunda bir bildiri sunar[69]. ‘‘Tengricilik ve Çağdaş Avrupa Kültürünün Temelleri” adlı bu bildirisinde[70] Adjiev, monoteizmi bilmeyen Kıpçakların Putperest olduklarına dair tezini yeniden gözden geçirir. Ona göre, Deşt-i Kıpçak sakinleri sonradan meydana çıkan monoteistik bir din olan Hristiyanlığın da temelini oluşturan Tengricilik’e, yani Gök Tanrı’ya inanıyorlardı[69]. Adjiev’in bildirisi toplumun aydınlarının ilgisini çekmiş ve sempozyum çalışmaları boyunca geniş bir yankı uyandırmıştır[69][71].

1998 yılında “Mısl” Yayınevi tarafından Adjiev’in Büyük Kavimler Göçü konusunu devam ettirdiği “Avrupa Türkler ve Büyük Bozkır” adlı bilimsel popüler eserin ilk baskısı yayımlanır[72]. Bu eserde Büyük Bozkırın Avrupa kültürüne katkıları üzerinde durulmaktadır. Birçok baskısı olan bu eserin 2015 yılındaki yeni baskısında yer alan Özet’te “ilk defa Büyük Kavimler Göçü tezinin bu eserle ortaya konulduğu ve sonraki eserlerinde geliştirildiği belirtilmektedir[73]. Türkiye’de 2016 yılında “Avrupa, Türkler ve Büyük Bozkır” adıyla Türkçe yayımlanmıştır[74]. Bu eserin çevirisini yapan Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Profesörü Zeynep Bağlan Özer’e göre, bu kitap, bilimsel popüler tür geleneğinin en iyi örneği olarak görülebilir; Büyük Kavimler Göçü tezi ise dünya tarihine yeni bir bakış açısıyla bakmamızı sağlamaktadır[75]. Akademisyen, Adjiev’in araştırmalarını tarihî ve iktisadî coğrafya bağlamında yaptığının önemini belirtmektedir[76]. Adjiev’in kendisi, uzmanlık alanının coğrafya olduğunu ve kitaplarını hayatını adadığı bu bilim alanı çerçevesinde yazdığını vurgulamaktadır: “Tarihî coğrafyada en zor iş, araştırılan bölgenin iktisadî temelini göstermektir. Benim yaptığım da tam bu iştir”.[2][77].

Adjiev’in öğrenciler için kaleme aldığı “Kıpçaklar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi” adlı bilimsel popüler kitabı 1999 yılında yayımlanır[78]. 2001 yılında ise bu eserin devamı olarak “Kıpçaklar. Oğuzlar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Ortaçağ Tarihi” adlı kitabı yazar[79]. Ailece kitap okuma geleneğini canlandırmak için müellif, kitaplarını öğrenciler ve onları ana-babalarına ithaf eder[80][81]. “Bilgeliğin ve bilimin iç içe olduğu metin” türü, akıcı ve sürükleyici anlatım tarzıyla bu amaca hizmet ediyor[82]. 2001 yılında Tataristan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi, Marjani Tarih Enstitüsü’nün davetiyle katıldığı toplantıda Adjiev’in “Kıpçaklar. Oğuzlar” adlı kitabı Kazan’da Tataristan akademi çevrelerine tanıtılmıştır[83]. “Kıpçaklar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi” adlı eseri 2002 yılında Türkiye’de Türkçe yayımlanır[84]. 2001 yılında Altay seyahatinden sonra[85], Adjiev yeni kitabı üzerinde çalışmaya başlar. Üç yıl süren aralıksız bir çalışmadan sonra “Tyurki i Mir: Sokrovennaya İstoriya” (Türklerin Saklı Tarihi) adlı bilimsel popüler kitabı yayımlanır[86]. Bu çalışmasında müellif, Altay’da oluşan Kavimler Göçü tezinin temellerini daha kapsamlı olarak ortaya koyar. Kitabın Özeti’nde ifade edildiği gibi, bu çalışmada Büyük Bozkır’ın Tek Tanrılık geleneklerine özel ilgi gösterilmiştir[86].

2019 yılında “Tyurki i Mir: Sokrovennaya İstoriya” (Türklerin Saklı Tarihi) adlı eser Türk dilinde Türkiye’de yayımlanmıştır[87]. Adjiev, bu kitapta yer alan bazı tezleri 2004 yılında[88] Birinci “Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi” konulu Uluslararası bilimsel konferansta sunmuştur[89]. Adjiev, “Hint-Avrupa ve Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi” adlı bildirisinde, M.Ö. Altay’dan başlayarak çağdaş kültürü şekillendiren Büyük Kavimler Göçü’nü, Rusya ve Avrupa’nın gelişiminde Türk kültürünün katkısını anlatmıştır[90]. Müellifin çok hararetli ve tartışmalı argümanları konferans katılımcılarının yoğun ilgisini çekmiştir[88]. Adjiev, 2005 yılında Nahçıvan Devlet Üniversitesi tarafından Nahçıvan’da bulunan Gamigay Dağı’ndaki kaya üstü resimleri incelemek üzere düzenlenen geziye katılmıştır[91]. Adjiev’e göre, bu resimler Büyük Kavimler Göçü’nün aşamalarından biriyle bağlantılıdır[92]. Bu geziden sonra hükûmetin kararıyla dünya tarihinin bu kadim anıtı yerine Nuh’un Mozolesi yeniden yapılmıştır[92]. Yapılan araştırmalar Azerbaycan Cumhuriyeti yönetimi ve kamuoyunun yoğun ilgisini çekmiştir[93].

Kafkasya gezisi[91][94] ve “Kafkas Albanyası’nın Etnokültürel Mirası” konulu uluslararası bilimsel konferansa katılımından sonra[95] 2006 yılında Adjiev’in “Dıhaniye Armageddona” (Armageddon’un Nefesi) adlı bilimsel popüler kitabı ‘‘AST’’ yayınevinden yayımlanır. Eserde XVI. yüzyılda başlayan ve bugüne kadar bitmeyen Kafkasya savaşlarının tarihi anlatılmaktadır[96]. Müellif, bu eserinde özellikle Kafkas Albanyası tarihini, çağdaş okuyucunun neredeyse hiç tanımadığı bir devleti anlatmaktadır. Adjiev’in bu konuya ilgisi 1989-1991 yıllarında Kafkasya’da yaptığı etnografik araştırmalarına kadar dayanır[22][37][97] ve gerçek olgular temelinde yazılan makaleleriyle Kafkasya sorunlarını ortaya koymaya gayret eder[22]. Adjiev’in “Aziatskaya Yevropa” (Asya Avrupası) adlı bilimsel popüler kitabı da 2006 yılında yayımlanmıştır[98]. Bu kitaba iki çalışması dâhil edilmiştir: “Avrupa. Türkler ve Büyük Bozkır”,[72], “Türklerin Saklı Tarihi”[86]. Kitabın Özeti’nde ifade edildiği gibi, Rusya’nın ve diğer Avrupa ülkelerinin temelini oluşturan Büyük Bozkırın tarihi, “dünya görüşünün ve tarihe bakışının daha farklı olduğu bir coğrafyacı’’ tarafından anlatılmasından dolayı ilgi çekmektedir[98]. 2007 yılında Rusya Kültür Bakanlığı’nın bir projesi olarak “Millî Tarih ve Millî Düşünce” sloganıyla Adjiev’in araştırmaları esas alınarak “Armageddon’un Nefesi” adlı bir film çekilmiştir[99]. Filmin ilk gösterimi Bakü Devlet Üniversitesi’nde yapılmış, çoğunluğunu tarihçi ve coğrafyacıların oluşturduğu büyük bir seyirci kitlesinin önünde icra edilmiştir[100].

2007 yılında Verhnevilyusk Koleji tarafından davet edilen Adjiev, uluslararası eksper olarak görev yapmıştır[101]. Öğretmenlerin ve öğrencilerin katılımıyla gerçekleştirilen “Sivil Toplumun Oluşumunda Kültürlerin bir Entegrasyonu olarak Türkoloji” konulu uluslararası bilimsel uygulamalı konferansa davet edilmiştir[102]. 2010 yılında “Tarih Kütüphanesi” dizisinde Adjiev’in “Bez Veçnogo Sinnego Neba: Oçerki Naşey İstorii” (Ebedî Gökyüzü Olmadan: Bizim Tarihimizin Yazıları) adlı kitabı AST yayınevinde yayımlanmıştır. Kitabın Özeti’nde ifade edildiği gibi, müellif “dün yapılması imkânsızı gerçekleştirmiştir. Rusya’nın öncesi: Deşt-i Kıpçak (Büyük Bozkır, Polovets Bozkırı) devletini anlatmış, böylece Rusya tarihinin sınırlarını 1000 yılına kadar genişletmiştir”. Kitabın Önsözü’nde ifade edildiği gibi, Adjiev’in ortaya koyduğu netice inanılmaz sadeliği ile şaşırtmaktadır: Biz tek olan devletin tek halkıyız”[103]. Büyük Kavimler Göçü’nün tezinden çıkan bu sonuç bir vecize haline gelmiştir[104]. Ortak geçmişi anlatan Murad Adji’nin kitapları sayesinde ‘‘Tek Devlet - Tek Millet” sloganı çok uluslu Rusya topluluklarını birleştirmektedir[104][105][106][107][108]. 2011 yılında Adjiev’in kitaplarının yeni baskıları çıkar: “Aziatskaya Evropa (Asya Avrupası), “Avrupa, Türkler ve Büyük Bozkır”, “Bez Veçnogo Sinnego Neba: Oçerki Naşey İstorii” (Ebedî Gökyüzü Olmadan), “Polın’ Polovetskogo Polya” (Kaybolan Millet. Deşt-i Kıpçak Medeniyeti)[109]. Adjiev, 2011-2012 yıllarında “Türkler” adlı tarihî belgesel filmler projesinin son dizilerinin yapılmasına katkı sağlar[110]. Bu Proje, Rusya Coğrafya Topluluğu ve Devletlerarası “Mir” Televizyon Radyo Kurumu tarafından hayata geçirilmiştir[111]. Bu projenin amacı, “Rusya ve Bağımsız Devletler Topluluğu tarihlerini Türk halklarının kadim geçmişi vasıtasıyla göstermek, geniş kitleleri Türk halklarının kültürü ile tanıştırmaktır[111]. Bu projenin hayata geçirilmesi için Rusya Devlet Başkanı V. Putin maddî ve manevî destek sağlamıştır[112].

2013 yılında Moskova’nın merkezinde bulunan Tatar Kültür Merkezi’nde Adjiev’in Türkoloji alanındaki çalışmalarının 20. yılı münasebetiyle yapılan ve ona ithaf edilen bir toplantı tertip edilmiştir[113]. Farklı milliyetlere mensup insanları bir araya getiren toplantı “Tek Millet - Tek Devlet!” sloganı altında yapılmıştır. Yapılan konuşmaların ortak yönü ise Türk halkları kültürünün yeniden canlanmasındaki katkılarından dolayı Adjiev’e teşekkür sunmaktır[105][114][115]. 2014 yılında doğumunun 70. yılı münasebetiyle AST yayınevi Adjiev’in “Polınnıy Moy Put’” (Acı Hayatım)[116], “Velikaya Step’. Prinoşeniye Tyurka”” (Büyük Bozkır. Türk’ün Armağanı)[117] ve “Aziatskaya Yevropa” (Asya Avrupası) kitaplarının yeni baskısını yayımlar[98]. ‘‘Polınnıy moy put’” (Acı Hayatım) adlı kitap “Polın’ Polovetskogo Polya”[55] ve “Bez Veçnogo Sinnego Neba”[27] adlı eserlerinden oluşmaktadır. Kitabın özetinde ifade edildiği gibi, birinci kitap, müellifi Büyük Bozkırın geniş alanına, ikincisi ise keşifleriyle cömert ve uzun olan yavşan yolunun sonuna getirmiştir[116]. “Velikaya Step’. Prinoşeniye Tyurka” (Ulu Bozkır. Türk’ün Armağanı) adlı kitabına “Kıpçaklar” eserinin yanı sıra “Kıpçaklar. Oğuzlar”, “Armageddon’un Nefesi”, “Çar Attila” piyesi ve daha önce hiçbir yerde yayımlanmamış “Kafkasya Savaşı ve Barış” adlı belgesel filmin senaryosu dâhil edilmiştir[117]. 2014 yılında Mahaçkale’de Adjiev’in doğumunun 70. yıl dönümü münasebetiyle bir bilimsel konferans düzenlenmiştir[118]. Konferans katılımcılarının konuşmalarında Adjiev’in tezinin doğruluğunun ortaya çıktığı, eserlerinin ise genel millî düşüncenin oluşumu için önem taşıdığı vurgulanmıştır[106][118].

“Zov Pamyati” (Hafızanın Sesi) adlı gazete tarafından Adjiev’in ana vatanında doğumunun 70. yıl dönümü münasebetiyle özel bir sayı yayımlanır[119] ve bununla birlikte birçok etkinlik düzenlenir[120][121][122]. Kumuk Müzikal Dram Tiyatrosu’nda Adji’ye ithaf edilen bir tören yapılır[123][124]. 2015 yılında AST Yayınevi Adjiev’in birkaç eserini birden yayımlar: “Polın’ Polovetskogo Polya”: (9. Baskı), “Avrupa. Türkler ve Büyük Bozkır” (genişletilmiş 9. Baskı), “Türklerin Saklı Tarihi” ve ‘‘Türklerin Tarihi. Bizi Böyle Tanıyorlar”[125]. ‘‘Türklerin Tarihi. Bizi Böyle Tanıyorlar” adlı kitaba, müellif tarafından bu özel baskı için yeniden gözden geçirilmiş olan “Kıpçaklar” ve “Kıpçaklar. Oğuzlar” adlı eserler dâhil edilmiştir. 2016 yılında Adjiev’in “Saga o Velikoy Stepi” (Büyük Bozkır Destanı) adlı yeni kitabı yayımlanmıştır. Özet’te ifade edildiği gibi, bu çalışmada müellif, Büyük Kavimler Göçü konusunu, Türk kültürünün insanlığın ortak mirası haline nasıl geldiğini, eşsiz kazanımlarıyla Doğu ve Batı’yı zenginleştirip Avrasya kıtasına nasıl yayıldığını anlatmaya devam etmektedir[126]. Tarih biliminin fasit çemberinden çıkan coğrafyacı, Büyük Kavimler Göçü sürecini yeni toprakların keşfi meselesi olarak araştırmaktadır, “ama sadece bir farkla: bu olaylar bundan onlarca yüzyıl önce vuku bulmuştur.”[127]. Doktora tezi konusu olan modelleme yöntemini tarihi idrak etmenin aracı olarak gören Adjiev, coğrafya, iktisat ve matematik bilgilerini eşgüdüm içerisinde değerlendirerek kullanmayı teklif etmektedir[127].

2017 yılında “Türk Dünyası Belleteni” Dergisinin Özel Sayısında yer alan makalelerin tümü araştırmacı yazar Murad Eskenderoviç Adjiev’in (Murad Adji) faaliyetlerine teksif edilmiştir[43][128]. Moskova Devlet Üniversitesi Coğrafya Fakültesi mezunu, Sibirya Araştırmaları alanında Doktora Tezini savunan Adjiev’in hayatı boyunca seçtiği konuya sadık kaldığı belirtilmiştir. Bu sayede alim, Avrasya’nın engin sahasına çıkabilmiş ve kendi araştırmalarına devam edebilmiştir. Sonuç olarak, çeyrek asır çalıştığı Büyük Kavimler Göçü tezini ortaya koymuştur[43]. 2019 yılında Adjiev’in son çalışması olan “Svyatoy Georgiy i Hunı” (Aziz Georgi ve Hunlar) adlı eseri yayımlanmıştır. Özet’te ifade edldiği gibi, müellif ömrünü bu kitabı yazmaya adamıştır. Çeyrek asır evvel Aziz Georgi’ye ithaf ettiği ilk yayınları bu araştırmaların başlangıcı olmuştur. Buradan yola çıkarak, Georgi’nin faaliyetleri ile Büyük Kavimler Göçü’nün coğrafî ve zaman koordinatlarına “denk” geldiği için Adjiev, beklenmedik sonuçlara ulaşmış olur. Bu sonuçlar bir coğrafya uzmanı olan ve coğrafyanın fen bilimi olduğuna inanan araştırmacıya tarihî hadiselere objektif olarak bakma ve olayları örten siyaset perdesini açma imkânı tanımıştır.

Araştırmacı, “çalışmasının insanların dünyaya bakış tarzını değiştireceğini ümit etmiştir”[60][129][130]. Son nefesine kadar çalışmaya devam eden yazarın bu kitabı ancak vefatından sonra yayımlanmıştır[129]. Adjiev, 7 Mart 2018 yılında hayata veda etmiş ve Moskova’daki Donskoy mezarlığına defnedilmiştir[131].

Ortaöğretim Alanındaki Bilimsel Faaliyetleri

Adjiev, “Nauka i Jizn” dergisinde “Arktika’nın ilk Rus Kâşifi” makalesini 1975 yılında yayımlar[132]. Bu makale 6-10. sınıfların “Coğrafya” dersi için eğitim-öğretim malzemesi olarak “Öğretim Kaynaklarının Ortak Dijital Merkezi” sistemine dâhil edilmiştir[133]. Adjiev’in öğrenciler için yazdığı eğitici ve öğretici kitapların ilk adımı, çocuklar için “Yola Nasıl Yol Aradılar” adlı ilk kitabın 1976 yılında yayımlanmasıyla başlamıştır[134]. Bu eser daha sonra “Zarnitsa” kitabına dâhil edilmiştir[135]. “Zarnitsa”, Sovyetler Birliği Millî Eğitim Bakanlığı tarafından millî okulların 3. sınıf öğrencilerine tavsiye edilen ek okuma kitabıdır[135]. Bu çalışma, Sibirya ile ilgili çocuklar için yazdığı kitap dizisinin yazılmasına vesile olmuştur[136]. 1981 yılında “Pedagogika” Yayınevinde ortaokul ve lise öğrencileri için “Genç Coğrafyacı Ansiklopedik Sözlüğü” adlı Adjiev’in de yer aldığı ortak bir çalışma yayımlanmıştır. Eserin Özeti’nde ifade edildiği gibi, bu “sözlüğün ortaokul ve lise öğrencilerinin meslek seçiminde kullanılabileceği” belirtilmiştir[137].

1991 yılında Adjiev’in “Kumuklar” adlı makalesi ‘‘Nauka i Jizn” adlı dergide yayımlanmıştır[138]. Bu makale 5-7. sınıfların “Tarih” dersi için eğitim-öğretim malzemesi olarak “Öğretim Kaynaklarının Ortak Dijital Merkezi” sistemine dâhil edilmiştir[139]. 1992 yılında çocuklar için hazırlanmış olan “Yüz Halk, Yüz Dil: Avrasya Halklarına Dair Etnografik Denemeler” adlı kitapta Adjiev’in “Sessiz Tabasaranlar”, “Kaybolmayan Talış” adlı makaleleri de yer alır. Bu eser eğitim-öğretim alanında tanınmış “Prosveşçeniye” adlı yayınevi tarafından yayımlanır. Özet’te ifade edildiği gibi, bilimsel popüler tarzda hazırlanmış olan bu kitap öğrencilere ithaf edilmektedir[140]. 1996 yılında “Çocuklar için Ansiklopedi” adlı eserde Adjiev’in “Bozkır’ın Dini” adlı tartışmalı makalesi yayımlanır. Bu çalışmada Kadim Türklerin dini olan Tengricilik anlatılmaktadır,[64] Büyük Bozkır (Deşt-i Kıpçak) halklarının Putperest olmadıkları ve monoteizm, yani Tek Tanrıcılık (Tengri) olduğu, eşit kenarlı haçın ise Tengricilik’in kadim simgelerinden biri olduğu yazmaktadır[66].

1999 yılında Adjiev’în öğrenciler için yazdığı “Kıpçaklar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi” adlı bilimsel popüler kitabı yayımlanır[78]. 2001 yılında ise bu eserin devamı olarak da “Kıpçaklar. Oğuzlar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi” adlı kitabı okuyucuyla buluşur[79]. Ailece kitap okuma geleneğini canlandırmak için müellif, bu kitapları öğrencilere ve onların ana-babalarına ithaf etmiştir. 2006 yılında “Kıpçaklar. Oğuzlar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi” adlı kitabının yeni baskısı Kazakistan İletişim ve Kültür Bakanlığı programı kapsamında yer alan “Tarih” dizisinde Kazakistan’da yayımlanır. Bu dizi kitaplar Kazakistan Millî Eğitim Bakanlığı tarafından öğretim için ek ders kitabı olarak tavsiye edilmektedir[141].

2007 yılında Verhnevilyusk Koleji tarafından davet edilen Adjiev uluslararаsı eksper olarak görev yapmıştır[101]. Öğretmenlerin ve öğrencilerin katılımlarıyla “Sivil Toplumun Oluşumunda Kültürler Entegrasyon olarak Türkoloji” konulu uluslararası bilimsel uygulamalı konferansa davet edilmiştir[102]. Azerbaycan’da Adjiev’in eserlerinden seçilen bazı parçalar “Gelişmiş Pedagoji Fikirleri” adlı kitapta yayımlanmıştır[142]. Kazakistan’da da Adjiev’in eserlerinden seçilen bazı parçalar “Kazakistan’da Pedagoji Fikirleri Antolojisi” adlı kitaba dâhil edilmiştir[143] (Kazakistan Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı’nın “Toplumsal Önem Taşıyan Edebiyatın Yayını” adlı program kapsamında)[143].

Altay'da Oluşan Kavimler Göçü’nün Temel Tezleri

Adjiev’in “Halkların Kavimler Göçü: Bakış Açısı” adlı makalesinde[144] ve kitaplarında Kavimler Göçü’nün Temel Tezleri yer almaktadır”,[72][86][126][145]. Çağdaş tarih bilimi, Büyük Göçü “Avrupa’da etnik hareket” olarak tanımlamayı tercih etmektedir. Bunu sağlayan itici gücün IV. yüzyılın 70’li yıllarında Hunların kitle hareketleri olduğu düşünülmektedir. Coğrafyacı ve iktisatçı olarak bu olguyu araştıran Adjiev cevabını aradığı birçok soru sıralamıştır: Sorularını şu sıralama ile ortaya koymaktadır. Hunların hareketinin temel sebebi nedir? Bu hareketin oluşmasında hangi toplumsal süreçler yer almaktadır? Maddî dayanağı neydi? Nihayet, Hunlar kimdir? Avrupa’ya nasıl geldiler? Tarihî coğrafya incelemeleri kapsamında müellif, Büyük Kavimler Göçü’nün Orta Asya’da, yani Kadim Altay’da M.Ö. I. binyılda başladığı ve yaklaşık binyıl sürdüğü sonucuna varıyor. Müellife göre, Büyük Kavimler Göçü’nün ilk güzergâhı Kuzey Hindistan, Hindiçin, Orta ve Yakın Doğu’dan geçmektedir. Altay göçmen kitlesi daha sonra Avrasya bozkırlarına doğru yönelir ve IV. yüzyılda Avrupa’ya ulaşır. Sonuç olarak uygarlık merkezlerinin ortaya çıktığı bu hareketin temelinde, hali bölgelerin iskân edilmesi ve keşfedilmesi sürecinin planlı olarak icra edildiği görülmektedir. Adjiev’in fikrine göre, yeni topraklara yerleşim iktisadî sebeplerden kaynaklanmaktaydı. Zengin demir yatakları ve demir döküm yöntemlerinin keşfi Kadim Altay’da bilimde ve teknolojide devrim yaratmış, ortaya demir esaslı onlarca keşif çıkmıştır. Bu yeni teknolojiler ve keşifler hayat kalitesinin iyileşmesine, tarımın ve hayvancılığın gelişmesini sağlamıştır. Ekonomik yükseliş Altay’daki nüfus değişimini, bilimin demografik patlama dediği hareketi tetiklemiştir. Altay’da M.Ö. I. binyılda nüfus patlaması ıssız topraklara doğru yeni bir göç hareketi başlatmıştır. Bu süreç Avrasya’nın yeni bölgelerinin keşfine, yolların, kanalların, geçitlerin inşaatına, yol yapımına, kalelerin, şehirlerin ve alt yapılarının inşa edilmesine, yani hayatı kolaylaştıran yeni imkânlara yol açmaktaydı.

Adjiev’in ortaya koyduğu tez, dünyanın kendiliğinden değil, demografik kanunlara göre yerleşim yapılmaktaydı. Bu kanunları araştıran ve açıklayan bilimin adı İçtimaî Coğrafya’dır. Her yerleşim, üretimde, taşıtta ve günlük hayatta olmak üzere kendi özelliklerine ve bağlantılarına sahiptir. Yeni toprakların keşfinde yerleşimin her unsuruna özel bir yer ayrılmaktadır. Altay’dan başlayan bu yeniden yerleşim sürecinde ve Avrasya’nın yeni bölgelerinin keşfinde Türklerin bir halk olarak oluşumu gerçekleşmekteydi. Onlar göçebe bir halk değildi. Türklerin hayatının karakteristik özelliği olan tarım ve hayvancılık iktisadın sadece bir unsurudur. Onlar koyunculukla, atçılıkla uğraşır, büyük baş hayvan yetiştiriciliği yaparlardı; çok iyi ziraatçı ve zanaatkârlardı; yerleşim yerleri, sulama kanalları, yollar ve geçitler inşa ederlerdi. Türklerin yayılmasını sağlayan bu yerleşmelere, uygarlığın yeni merkezlerinin inşası eşlik etmekteydi. Türkler, sahip oldukları güçlü ekonomik temel sayesinde ortaçağ dünyasında kültürlerinin Avrasya’ya yayılmasını sağlayan geniş ve ıssız mekânlara yerleşmeyi başarmışlardır. Türklerin maddî kültüründeki farklılığı demir ve demir ürünleri, süvarilik, tarım kültürü (darı, buğday, çavdar, arpa), atçılık, koyun yetiştiriciliği, keçe ve keçeden üretilen nesneler vd. öne çıkarmaktaydı. Türklerin kültürünü bütünlüğüyle yansıtan eşsiz nakış ve tasvirler dikkat çekmekteydi. Türkler kendilerine ait bir alfabe ve yazıya sahipti. Bunların hepsi arkeolojik bulguların hatasız tasnif edilmesini ve tanıdık olmasını sağlamaktadır. Bu arkeolojik bulgular Türklerin Altay’dan çıkarak yeni toprakları iskân ettiği yolları kaydetmektedir. Türklerin ruhanî kültüründe monoteizm, Gök Tanrısı’na (Tengri) inanç öne çıkmaktaydı. Bu inanç, Kadim Altay’ın farklı etnik özelliklere sahip kabilelerini birleştirmekteydi. Onlar Tek Tanrılık inancına dayanan yeni ruhanî kültürün temsilcileri olmuşlardır.

Dolayısıyla araştırmacının fikrine göre, bu halk “dış görünüşüyle birbirine benzemeyen, ama dil ve inanç birliğine sahip kabilelerin odağı idi: Farklı antropolojik tipteki insanların meydana getirdiği bu dil ve ruhanî odak Türk dünyasını oluşturmaktaydı. Farklı tarihî dönemlerde Tengri inancı Türkler vasıtasıyla Budizm, yenilenmiş Zerdüştlük, yenilenmiş İudaizm, Hıristiyanlık, Maniheylik, İslam dinlerinin ve öğretilerinin oluşumuna tesir etmiştir. Avrupa’nın erken ortaçağ tarihine Türkler Hun adıyla girmiştir. Ana vatanı Altay olan Türkler için Hun adı, çok sayıdaki mevcut adlardan sadece biri idi. Türk “etnografyasının” özelliği de buradadır: Hâkimiyeti sağlayan Orda tüm halka kendi adını vermekteydi. Türkler, topraklarını Hanın vekili olan kağanların hükmettiği kağanlıklara veya eyaletlere ayırmaktaydı. Üst hâkimiyet Hana aitti. Böylece dev ölçekli benzersiz bir sistem oluşmuştur: Aynı toplumsal ve siyasal yapı içerisine aynı dili konuşan farklı halklar girmekteydi. Onları ‘‘Türk’’ adı birleştirirdi. Türk Hun devletinin son Hanı V. yüzyılda hüküm süren Atilla idi. O, Büyük Kavimler Göçü neticesinde Türklerin yeni vatanı olan Avrupa’ya yerleşmesini sağlayan süreci tamamlamıştır. Atilla’nın ölümünden sonra birbiriyle düşman olan kağanlıklar arasında devletin bölünmesine yol açan, iç savaşlar başlamıştır. Erken ortaçağ tarihi oradan başlamıştı: Eski kağanlıkların yerine Avrasya’da birçok yeni ülke ve devlet kurulmuştur.

Adjiev’in tezine göre, Altay’dan başlayan Büyük Kavimler Göçü’nün neticesi olarak büyük bir ülke (veya ülkeler grubu) meydana gelmiştir. Bu ülkenin toprakları Baykal’dan Atlantik’e kadar uzanmakta, Sibirya’nın ve çağdaş Rusya’nın büyük bir kısmını kapsamaktaydı. Bu ülkenin oluşumunun haritada ‘‘Deşt-i Kıpçak’’ adıyla yer alması yüzyıllar sürdü. Burada Türkler yaşıyorlardı: Bugünkü Başkurtların, Kazakların, Kırgızların, Kumukların, Nogayların, Tatarların, Ukraynalıların ve çağdaş Rusların bir kısmı dâhil diğer halklar. Deşt-i Kıpçak, Kiev Rusyası ve diğer Akdeniz ülkelerinin selefi idi. Kavimler Göçü sayesinde Türk kültürü Doğu ve Batı’yı ruhanî ve maddî alanda eşsiz kazanımlarıyla zenginleştirerek insanlığın ortak mirasını oluşturmuştur.

Adjiev'in Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi

Adjiev’i ünlü bir araştırmacı yazar, Büyük Kavimler Göçü’nün kuramcısı, Türkolog olarak değerlendiren[43][92][104][146][147][148][149][150], uzmanlar onun tarih, coğrafya, iktisat, dilbilim, folklor, etnografya, teoloji gibi bilimler arasında irtibat kurarak yaptığı araştırmalarda kullandığı bilginin genişliğine ve derinliğine dikkat çekmektedirler[75][92]. Tarih araştırmalarında, coğrafyanın belirleyici rolü olan bütüncül yaklaşımın önemi vurgulanmaktadır[151]. Adjiev’in Büyük Kavimler Göçü tezi, dünya tarihine yeni bir bakış açısıyla bakmaya imkân sunmakta ve beşerî bilimlerde gelecek nesillerin idrak etmesi gereken yeni bir görüş olarak tanımlanmaktadır[75][104][151].

Uzmanlara göre Adjiev, Büyük Bozkırı kitlevî göçler için uygun bir mekân ve “coğrafî açıdan bozkırdan daha geniş” uçsuz bucaksız bir bölge olarak gören alimlerdendir[152][153]. Adjiev’in ortaya koyduğu Kavimler Göçü tezi, kadim ve ortaçağ mahalli uygarlıklarının oluşum sürecine yeni bir bakış açısı getirdiği ve değerlendirme imkânı tanıdığı belirtilmektedir[92][154][155][156]. Çeşitli uzmanlık alanlarına sahip bilim insanları ele aldıkları bilimsel makalelerde[157], monografilerde, üniversitelerde okutulan ders kitaplarında[158], ikinci Doktora tezlerinde[159], Doktora tezlerinde[160]; Rusya toplumunun yaratılış problemlerinin tahlili[161], siyasi öztanımlamanın antropolojik açıdan incelenmesi[162] ve Dağıstan’daki Hristiyanlık tarihi araştırmaları gibi pek çok konuya ilişkin Adjiev’in katkısına değinerek ona atıfta bulunmuşlardır[57].

Adjiev’in çalışmaları, Rusya, Kazakistan ve Azerbaycan’ın yüksek öğretim kurumlarının birçok programının ‘‘kaynakça’’[163], ‘‘tavsiye edilen (veya ek) kaynakça’’ kısmında yer almaktadır[164]. Günümüzde farklı ülkelerden bilim insanları Adjiev’in ortaya koyduğu keşiflerin temelinde çalışmalarına devam etmektedir[165]. Dünya tarihi bağlamında daha önce araştırılmamış olan Tengricilik konusunun, Adjiev’in çalışmaları sayesinde bilim insanlarının dikkatini çektiğini ve ilgiyi arttırmış olduğunu özellikle belirtmek gerekir[75][166][167]. Adjiev’in bu konu ile ilgili ortaya koyduğu tez, insanlık tarihine yeni bir bakış açısıyla bakmamız gerektiğini vurgulamaktadır[47]. Altay’da gençlere yönelik yapılan sosyolojik anketlerin sonuçlarına göre, Adjiev, Altay halklarının tarihini etkileyen şahsiyetler arasında yer almaktadır[168]. Uzmanlar onun çalışmalarını etnopedagojik eğitim ve öğretim sorunlarını çözümlemede önemli bir kaynak olarak değerlendirmektedir [169].

Tartışma

Milliyetçi eğilimleri olan akademisyen ve yazarlar, Adjiev’in çalışmalarını hoş karşılamamış[170] ve farklı yöntemler kullanarak onu itibarsızlaştırmaya gayret etmişlerdir[171]. Hatta onun çalışmalarının tarih bilgisi olmayanlara yönelik olduğunu[172][173] ve tarihi ancak Sovyet lisesi programı dahilinde bildiklerini ifade etmişlerdir[174]. Adjiev’in çalışmalarının kabul görmemesi[175] genel olarak Pantürkizm tehlikesi[170] ve nasyonalizm sitemleriyle perdelenmektedir[151]. Göze çarpan[151][176] olumsuz ifadelerin özü, Adjiev’in tarihçi olmaması noktasında yoğunlaşmıştır. Uzmanların fikirlerine göre, bu tür olumsuz ifadelerin temelinde, bu konuların Adjiev’in uzmanlığı tartışılmaz olan iktisadî coğrafya ve tarihî coğrafya gibi bilim alanlarıyla bağlantılı olduğunu anlayamayışı yatmaktadır[150][151]. Âlimin kendi ifadesiyle “uzaktan hakemler” bilimsel araştırmalarının temelinde coğrafya biliminin olduğunu bile anlayamamışlardır[177].

Dikkati çeken bir diğer husus[127][177][178],yazarlardan hiçbirisi Adjiev ile ilgili olumsuz bir ifadede bulunmamış ve[175] açık tartışmaya girmemiştir. “Bedeli ne olursa olsun yabancıyı kırbaçlamak” çabası[176] Adjiev’e karşı yok etme çağrısına kadar uzanmıştır[179]. Altay’dan başlayan Büyük Kavimler Göçü tezinin özü ise bu yazarların olumsuz eleştirilerinin dışında kalmıştır[177]. Yazarlar, Adjiev’in faaliyetlerinden bahsederken, onun tarih gerçeklerini tespit etmekte ve farklı yaş gruplarındaki okuyucularının ruhî terbiyesi için aktif çalışmalarını ve kreatif anlatım tarzını dile getirmektedir[93][148][149][180]. Onun fedakârlığının ve büyük emeğinin çağdaş Rusya’nın gerçek kültür ürünlerine sağladığı katkısı vurgulanarak[114], araştırmacıyı “iyilik koordinatları” kapsamında davranan bir bilim insanı olarak değerlendirmektedirler.

Adji için yazılanlar, onun kitaplarından daha fazlasını ifade etmektedir, çünkü bu kitaplar her şeyden önce Adji’nin davranış biçimidir[181]. Adjiev’in yazdığı, türünün en iyi bilimsel popüler kitaplarının millî-kültürel geleneklerle tanışma sağladığı ve “öteki” millî-kültürel kodlara saygıyla davranmayı öğrettiği vurgulanmaktadır[75]. Tezi etrafındaki yeni doğrulamalar ise müellifin ortaya koyduğu sonuçlara daha dikkatli bakmamızı gerektirmektedir[104].

Türkçeye çevrilmiş eserleri
  • "Kaybolan Millet. Deşt-i Kıpçak Medeniyeti. " Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer — Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2001.
  • "Kıpçaklar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi. " Rusçadan çeviri: Zeynep Bağlan Özer. – Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2002.
  • "Avrupa, Türkler ve Büyük Bozkır. Kıpçaklar. " Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer. – İstanbul, Doğu Kitabevi, 2016.
  • "Kaybolan Millet. Deşt-i Kıpçak Medeniyeti. " Genişletilmiş 2. Baskı. Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer — İstanbul: Doğu kitabevi, 2019.
  • "Türklerin Saklı Tarihi. " Rusçadan Çeviri: Varol Tümer. – İstanbul, Kaynak Yayınları, 2019.

Hakkında yazılanlar

Kaynakça
  1. Websitesi
  2. Автобиография // Официальный сайт М. Аджиева
  3. Огрызко В. Североведы России: Материалы к биографическому словарю.— М., Литературная Россия, 2007. С. 10 – 11 10-11
  5. Аджиев М.Э. Мгла над Тындой //Вокруг света. 1989, №1
  6. Аджиев М. Э. Экономико-математическое выражение процесса промышленного освоения новой северной территории. // Вестник Московского университета, серия география. 1973. № 1. – с.91
  7. Аджиев М. Как я был золотоискателем // Знание – сила, 1975 №5
  8. Аджи М. Сага о Великой Степи. – М.: АСТ, 2016. C. 171
  9. Аджиев М. Э. Моделирование и оптимизация процесса промышленного освоения Северо-Востока СССР с выбором индустриально- строительных опорных баз. (08.00.04)// Автореферат диссертации. М., 1973. 27 с. (Моск. Ин-т нар. Хоз-ва им. Г. В. Плеханова)
    • Аджиев М. Э. О моделировании транспортных связей между базами освоения и осваиваемыми районами // Проблемы Севера. 1979, Вып. 29. См.
    • Аджиев М. Э. Экономико-географические проблемы БАМ // Природа. 1975, № 8.
    • Аджиев М. Э. Размышления о границах Севера // Природа. 1976, № 10.
    • Adzhiev M. E. // NewScientist. 1976, Vol.69, № 988.
    • Аджиев М. Э., Бурханов В. Ф. Экспедиции Норденшельда в Арктику // Природа. 1979, № 7.
    • Аджиев М. Э., Леонтьева Л. В. Промышленные комплексы Сибири.— М.:Знание, 1975.
    • Аджиев М.Э. БАМ и промышленные комплексы востока СССР.— М.: Знание, 1978.
    • Аджиев М. Э. Новь Сибири. — М.: Знание, 1980.
    • Adzhiev M. E. Tapping Siberia's resources. — M.: Novosti, 1980.
    • Аджиев М. Э. Как осваивается Сибирь.— М.: Изд-во агентства печати «Новости», 1981.
    • Аджиев М. Э. Сибирь: XX век. — М.: Мысль, 1982.
    • Аджиев М. Э. Транссибы: история и проблемы. — М.: Знание, 1988.
    • Аджиев М. Э. Энергосберегающие технологии. – М.: Знание, 1990.
  12. Аджиев М. Э. XXIII Международный географический конгресс // Природа. 1977, № 1
  13. В поисках алгоритма Севера. // Вокруг света. 1974, №12.
  14. Агранат Г. А. Возможности и реальности освоения Севера: глобальные уроки. — М., 1992.
  15. Сигалов М. Р., Плисецкий Е. Л. Хозяйственное освоение новых территорий // Известия Академии наук СССР, 1987.— № 3. (Сер.Географическая).
  16. "Mason H. Soule, Robert Taaffee"A bibliography of recent literature: the planning, theoretical and analytical framework of Soviet regional development, with particular reference to Siberia and the Far East// National Council for Soviet and East European Research (U.S.). 1981. P. 24, 51.
  17. dissercat
  20. "Ежеля У. В." История развития железнодорожного транспорта на Дальнем Востоке: Курс лекций. — Хабаровск: Изд-во Дальневосточного государственного университета путей сообщения, 2000. — Лекция 9. 118 с.
  21. Аджиев М. Э. Самый большой, большой Таймыр// Новый мир. 1976, №3.
  22. Полещук А.Два измерения Мурада Аджиева — Вестник тюркского мира. 2017, №1
    • Аджиев М. Э. Самый большой, большой Таймыр// Новый мир. 1976, №3.
    • Аджиев М. Э. ЗИЛ // Новый мир. 1976, № 3.
    • Аджиев М. Э. Русский первопроходец Арктики // Наука и жизнь. 1975, № 7.
    • Аджиев М. Э. Осторожно, тяжелая вода! // Наука и жизнь. 1988, № 1.
    • Аджиев М. Э. Дублер главного сибирского хода // Знание – сила. 1974, №10.
    • Аджиев М. Э. Север. Школа в Апатитах. //Знание – сила. 1978, № 10.
  24. Редакционная коллегия На суше и на море.— М.: Мысль. 1979.
  26. Неретина С. Новые книги. Мурад Аджиев. Сибирь: XX век // Природа. 1983, № 8.— с. 124
  27. Аджи М. Без Вечного Синего Неба: Очерки нашей истории.— М.: АСТ, Астрель, 2010. С. 54
  28. Некрылов С. А. Рабочая программа «История Сибири».Специальность «история». // Томский государственный университет
  29. Некрылов С. А., Луков Е. В.Социально-экономическое развитие Сибири в послевоенный период. Учебное пособие. Исторический факультет. –Томск. Изд-во Томского университета, 2012. С. 65
  30. Воробьев В. В., Суворова Н. Г. История Сибири: Программа курса и указатель литературы. Исторический факультет. // Омский государственный университет.
  31. Лебедева Н. И.Культура Западной Сибири: Учебная программа// Омский государственный университет.
  32. Аджиев М. Э. Осторожно, тяжелая вода! // Наука и жизнь. 1988, № 10
  33. Аджиев М. Э. Тяжелая вода? Почему бы и нет! — М.: Знание. 1989, № 3.
  34. Аджиев М. Э. Явление криогенного концентрирования тяжелой воды // Материалы гляциологических исследований.— Т. 65. 1989. С. 65
  36. Аджи М. Без Вечного Синего Неба: Очерки нашей истории.— М.: АСТ, Астрель, 2010. С. 387 – 388
  39. Ayrıca bkz.:
  40. Соколовский С. В. Право и этнос // Этнографическое обозрение. 1992, №3
  41. Аджиев М. Э. Проблема этнической самоидентификации в общегосударственной структуре населения СССР (на примере кумыков) // Международный симпозиум «Право и этнос». Материалы для обсуждения. Москва — Голицыно, октябрь 1991. С. 141 — 149
  42. Аджиев М. Э. «Мы — из рода Половецкого!» – Рыбинск, 1992
  43. Халипаева И. А. — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С.8
  44. "Огрызко В." Прошлое глазами гуннов — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С.77 - 81
  45. "Аджи М." Полынь Половецкого Поля --- М.: ТОО ‘‘ПИК-Контекст’’, 1994
  46. Аджи М. Полынь Половецкого поля.— 3-е изд. — М.: АСТ, 2006
  47. Аюпов Н. Г. Тенгрианство как открытое мировоззрение — Алматы: КазНПУ имени Абая, 2012. С. 7
  48. Аджи М. Сага о Великой Степи. – М.: АСТ, 2016. C. 38
  49. Ayrıca bkz.:
    • "Özer Z. B." Kaybolan Millet. Murad Adji. Polın’ Polovetskogo Polya // Bilge, No 16/Mart, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 1998. s.61-64.
    • "Pekin S."Kipçaklar ile İlgili Kitaplar ve Murat Adji//Yüzyılda Eğitim ve Toplum .Cilt 3 Sayı 7.2014 9
    • Халипаева И. А. — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С.8
    • "Полынный путь Биография в фотографиях // Сайт Мурада Аджи
    • Колодяжный И. Забытая Родина (интервью с Мурадом Аджи)// «Литературная Россия». 17 декабря 2004 (№50)
    • Федорова Л. Встреча с Мурадом Аджи // «Илин», 2002, №1
    * Фильм о Мураде Аджи Документальный цикл «Соотечественники».Мурад Аджи // Телерадиокомпания «Новый век» (Татарстан)
  50. Миножетдинов Х. К, манифест свободного человека — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С. 44
  51. Научно-исследовательская лаборатория «Проблемы перевода»
  52. "Adci M."Qıpçaq çölünün yovşanı. / Ruscadan tərcümə: Tofik Hacıyev.– Baky :Gənclik, 1997
  53. Бакинский славянский университет
  54. "Adji M."[ https://hacibayram.edu.tr/rus-dili/personel-bilgisi?pid=108d0a71-89b8-4cdd-879f-a68025498a01 Kaybolan Millet. Deşt-i Kıpçak Medeniyeti.Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer] — Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2001
  55. "Аджи М."Полынь Половецкого поля: Из родословной кумыков, карачаевцев, балкарцев, казаков, казахов, татар, чувашей, якутов, гагаузов, крымских татар, части русских, украинцев и других народов, ведущих свое начало от тюркского (кипчакского) корня и забывших его. ––2-е изд., доп. и перераб. – М.: Новости, 2000
  56. "Adj M."KaybolanMillet. Deşt-i Kıpçak Medeniyeti. Genişletilmiş 2. Baskı. Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer — İstanbul: Doğu kitabevi, 2019
  57. "Азизова Г. Р." Христианство в Дагестане: история и современность // Автореферат диссертации. Махачкала. 2001. Махачкала
  58. Ayrıca bkz.:
  59. Аджи М. Тайна святого Георгия, или подаренное Тенгри:Из духовного наследия тюрков – М.: МБФ "Джарган", 1997
  60. Как Георгий Победоносец связан с гуннами? // Дилетант. 11.12.2019
  61. Вяткин В." Наследники святого Георгия // National geographic. 2007, №7. См. Они почитают святого Георгия
  62. Вяткин В. " Джалган – село с интересной историей // КАВПОЛИТ. 2015. 3 ноября
  63. Дербентский район // Портал Правительства республики Дагестан
  64. Аджиев М. Религия Степи: (Материал публикуется на правах проблемного) // Энциклопедия для детей.— М.: Аванта+, 1996. — Т.6: Религии мира, ч. 1.— С.211—218. Ayrıca Bkz.: Релігія стародавнього сходу
  65. Фаст Г. Принятие христианства – измена отцам или возвращение к Отцу?! // Макарьевские чтения: Материалы X Международной научной конференции. – Горно-Алтайск: РИО Горно-Алтайского государственного университета. 2015. C. 353 – 354
  66. Нуржанов А. Тенгрианство как культ, религия тюркоязычных народов в эпоху средневековья // Austrian journal of humanities and social sciences. 2014, № 1 – 2
  67. Sempozyum bilgileri için bkz.:
    • Назарбаев Н. Приветственное слово Президента РК Н. А. Назарбаева участникам Международного симпозиума «Степь и культура. Великий путь во времени» // Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность. 1997, № 3.
    • Ситько Н. Великий степняк Маргулан // Наука Казахстана. 1997, № 15
  68. Аджиев М.Тюркский вклад в европейскую цивилизацию // Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность. 1997, № 3. С. 47
  69. Кодар А. Вместо предисловия // Культурные контексты Казахстана: История и современность: Материалы Международного семинара, посвященного 100-летию М. О. Ауэзова. — Алматы, 1998. С. 4 – 5
  70. Аджиев М.Тенгрианство и основы современной европейской культуры // Культурные контексты Казахстана: История и современность: Материалы Международного семинара, посвященного 100-летию М. О. Ауэзова. — Алматы, 1998. С. 7 – 20
  71. Издибаев Т. Казахстанская еженедельная газета «PANORAMA» № 36, 19 сентября 1997.
  72. Аджи М. Европа. Тюрки. Великая Степь.— 1-е изд.— М.: Мысль, 1998
  73. Аджи М. Европа. Тюрки. Великая Степь. — М.: АСТ, 2015. С. 2
  74. Adji M. Avrupa Türkler ve Büyük Bozkır Kıpçaklar Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer. – Istanbul, Doğu Kitabevi, 2016
  75. Озер З. Б.К родникам тюркской культуры — Вестник тюркского мира. 2017, №1
  76. Özer Z.B. Bilim İnsanı Murad Adji // Cборник материалов Международной научно-практической конференции «Науковiзнання: iсторiя становлення таперспективи розвитку, 3 грудня 2019 г. – Тернополь, 2019. С.192
  77. Аджи М. Сага о Великой Степи – М.: АСТ, 2016. C. 71 – 72
  78. Аджи М. Кипчаки.Древняя история тюрков и Великой Степи. Книга для школьников и их родителей.— М.: «Новости», 1999
  79. Аджи М. Кипчаки. Огузы. Средневековая история тюрков и Великой Степи. Книга для школьников и их родителей.— М.: «Новости», 2001
  80. Издибаев Т. Издана первая книга трилогии Мурада Аджи об истории тюркского мира // Panorama (Казахстан) № 16, 21.04.2000
  81. Аспандиярова А.Книга, которая должна была появиться раньше //Казахстанская правда, 17.08.1999
  82. "Pekin S."Kipçaklar ile İlgili Kitaplar ve Murat Adji//Yüzyılda Eğitim ve Toplum. Cilt 3.Sayı 7. 2014
  83. Ахметов Р. Тюркский пророк. Интервью с Мурадом Аджи // Звезда Поволжья. 29 ноября – 5 декабря 2001
  84. Adji M. Kıpçaklar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi. Rusçadan çeviri: Zeynep Bağlan Özer. – Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2002
  85. Мурад Аджи в Горно-Алтайске // Постскриптум, 13.08.2001]
  86. Аджи М. Тюрки и мир: сокровенная история — М., ООО «Издательство АСТ», 2004
  87. "Murad Adji"Türklerin Saklı Tarihi Rusçadan Çeviri: Varol Tümer. – Istanbul, KaynakYayınları, 2019
  88. Леднев А. В., Михайлова М. В., Трофимова В. И. Международная научная конференция по сравнительному литературоведению в Баку // Вестник Московского университета. Сер.9. Филология. 2005, №1
  89. 1_YA_MEZHDUNARODNAYA_NAUCHNAYA_KONFERENCIYA_SRAVNITELNOE_LITERATUROVEDENIE-636554?device=Desktop
  90. Аджи М. Индоевропеистика и сравнительное литературоведение (тезисы доклада) // Сравнительное литературоведение. I Международная научная конференция 29 – 31 октября, 2004. Баку, Азербайджан – Баку: Бакинский Славянский университет. 2004
  91. Аджи М. Куда приплыл ковчег Ноя?// «Литературная Россия», 16 сентября 2005
  92. Габиббейли И. Всемирный потоп и новая научная версия о Ноевом ковчеге — Вестник тюркского мира. 2017, №1
  93. Ильхам Алиев принял дагестанского писателя Мурада Аджи// ИА REGNUM, 9.08.2005
  94. ”Аджи М.” Кто откроет ворота Джора// «Литературная Россия» 17 марта 2006
  95. Международная научная конференция: «Этнокультурное наследие Кавказской Албании».О Конференции
  96. Аджи М.Дыхание Армагеддона— М.: АСТ, Хранитель, 2006. С. 2
  97. Adžiev M. Imusulmani-cattolicidel Caucaso // L'altra Europa. 1991, №3
  98. Аджи М. Азиатская Европа.— М.: АСТ, 2006
  100. Гусейнзаде Э. [О кыпчаках, или новое прочтение истории в фильме Мурада Аджи https://www.trend.az/life/culture/952199.html] // TrendLife (Азербайджан), 5 июля 2007
  101. "Васильев Н. И." Международный проект по развитию тюркологии в Верхневилюйском улусе // Верхневилюйская республиканская гимназия им. М.А. Алексеева
  102. НПК по тюркологии для учащихся и учителей // Автономное образовательное учреждение республики Саха (Якутия) допольнительного профессионального образования «Институт образования развития и повышения квалификации»
  103. Аджи М. Без Вечного Синего Неба: Очерки нашей истории.— М.: АСТ, Астрель, 2010. С. 4, 6.
  104. Алиев С. Феномен Мурада Аджи и тюркское самосознание — Вестник тюркского мира. 2017, №1
  105. Хасавов А. Мурад Аджи: «Равнодушных среди своих читателeй не нахожу» // Ёлдаш/Времена. 15.03.2013
  106. "Алиев С." Слово о Мураде Аджи // Ёлдаш, 24.10.2014
  107. Курчаков Р. Он вскрывал и показывал «корешки» подлинной истории // Бизнес Online, 10 марта 2018
  108. В Москве состоится фестиваль тюркской истории и культуры//Официальный сайт мэра Москвы. 17 октября 2019
  109. Бибилиография
  111. // Русское Географическое общество
  112. Путин вручил гранты Русского географического общества на 50 млн руб // РИА Новости. 15 марта 2010
  113. В Москве состоялась встреча с писателем Мурадом Аджи // Пресс-центр Полномочного представительства Республики Татарстан в Российской Федерации, 10.03.2013
  114. "Немченко Г." Освоение Евразии — Вестник тюркского мира. 2017, №1
  115. "Аги Д."Мурад Аджи // Звезда Поволжья, 24.03.2013
  116. Аджи М.Полынный мой путь — М.: АСТ, 2014
  117. Аджи М.Великая Степь.Приношение тюрка — М.: АСТ, 2014
  118. Научная конференция, посвященная 70-летию Мурада Аджи, прошла в Махачкале / РИА Дагестан, 29 октября 2014
  119. Зов памяти
  120. Murad Adji – 70 yaşında // РИА Дагестан, 29 октября 2014
  121. В селении Эндирей отметили 70-летний юбилей известного кумыкского писателя Мурада Аджи // РИА Дагестан, 24 декабря 2014
  123. В преддверии // Сайт Мурада Аджи
  124. "Ольмесова Б." Къумукъ чёллени балкъгъан ириси // Ёлдаш, 14 ноября 2014
  125. Аджи М. История тюрков: Такими знали нас – М.: АСТ, 2015
  126. Аджи М. Сага о Великой Степи. – М.: АСТ, 2016. C. 2
  127. "Бейненсон И." Талисман слова — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С. 75
  128. Наши авторы — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С. 5, 139
  129. «Святой Георгий и гунны» вызовут споры // Центр Льва Гумилёва, 31 мая 2019
  130. Курячая М. Будущее принадлежит правде // Литературная Россия, 2019 №24, 28.06.2019
  131. Новости // Официальный сайт М. Аджиева
  132. Аджиев М. Русский первопроходец Арктики // Наука и жизнь. 1975, №7
  133. Аджиев М. Русский первопроходец Арктики // Единая коллекция цифровых образовательных ресурсов
  134. Аджиев М. Э. О том, как дороге дорогу искали.— М.: Дет. Лит., 1976.
  135. По М. Аджиеву О том, как дороге дорогу искали // Михеева А. А. «Зарница». Книга для дополнительного чтения в 3-ем классе национальных школ РСФСР.— 4-е изд.— Л.: Просвещение. Ленинградское отделение, 1987.— С. 3, 124—128
  136. Аджиев М. Э. О том, как дороге дорогу искали.— М.: Дет. Лит., 1976. Ayrıca Bkz:
    • Аджиев М. Э. Сибирь, которую я видел. Худ. Руденко В. М. – М.: Дет. Лит., 1985.
    • Аджиев М. Э. Тайги распахнутые двери: Очерки; худ. Ю. Жигалов.— М.: Дет. Лит., 1983.
    • Аджиев М. Э., пер. с русск. Калверт А. Тайги сибирской притяжение [Очерки :Для ст. шк. возраста, англ.]— М.: Радуга Б. г., 1989. ISBN 5-05-001151-5
    • Аджиев М. Э. Лена, Яна, Витим и Оленек: Рассказы о Якутии [Для ст. дошк.Возраста], худ. Шипулин И.— М.: Дет. Лит. 1989. ISBN 5-08-000432-0
  137. Аджиев М. Э., Алексеев А. И., Антошко Я. Ф. Энциклопедический словарь юного географа-краеведа" для среднего и старшего школьного возраста.— М.: «Педагогика», 1981.
  138. Аджиев М. Кумыки // Наука и жизнь. 1991, №4
  139. Аджиев М. Кумыки// Единая коллекция цифровых образовательных ресурсов
  140. Сто народов, сто языков: Этнографические очерки о народах Евразии: Для детей / Под ред. Л. М. Минца. — М. : Просвещение, 1992
  141. Выпускается по программе Министерства культуры и информации Казахстана
  142. Рафибейли Р. Идеи высокой педагогики: В трех книгах в 7 тт. Книга 3. Т.II – Баку, 2014
  143. Калиев С., Аюбай К. Антология педагогической мысли Казахстана ( II том). – Алматы, 2014
  144. "Аджиев М. Э." Великое переселение народов. Точка зрения — Вестник тюркского мира. 2017, №1
  145. "Аджи М. "Святой Георгий и гунны – М.: АСТ. 2019
  146. Мурад Аджи // Türkologiya. 2018, №2. С. 135
  147. "Медведко Л.И." Россия, Запад, ислам: «столкновение цивилизаций»? – М., Кучково поле, 2003. С. 67
  148. В Анкаре отметили 75-летний юбилей Мурада Аджи //Ёлдаш, 11 декабря 2019
  149. Мир скорбит по Мураду Аджи// Ёлдаш / Времена. Вып. 617, 16.03.2018
  150. "Özer Z. B." Bilim İnsanı Murad Adji // Cборник материалов международной научно-практической конференции «Научные знания: история становления и перcпективы развития». 3 декабря 2919. – Тернополь. 2019. С.184-194
  151. "Özer Z. B." Kaybolan Milletin Sesi: Murad Adji// Bilim ve İnsan. Şahsiyetini İnşa Edenler. Editörler: Zeynep Bağlan Özer, Fatih Yapıcı, Şekip Aktay. – Ankara, Gazi kitabevi, 2018
  152. Чибилев А. А. Степная Евразия: региональный обзор природного разнообразия// Москва – Оренбург. 2017.C. 14
  153. Чибилев А. А., Богданов С. В. Наследие кочевнических империй в ландшафтах степей Северной Евразии // Вестник РАН.Т. 79, №9, сентябрь 2009.С. 825
  154. "Аязбекова С. Ш." Культура в евразийском пространстве: теория, практика и современность // Культура в евразийском пространстве: традиции и новации. 2018. №1 (2)
  155. "Аязбекова С.Ш." Социокультурная и психологическая адаптация иммигрантов в условиях трансформации евразийского типа культуры и кризиса мультикультурализма (на примере Германии) // 117-ая Международная научно-практическая конференция «Современные особенности формирования личности и её социальной адаптации в условиях кризиса либеральных ценностей». 8 – 15 февраля 2016 г. – Лондон.
  156. "Бегалинова К., Кокумбаева Б." Филогенетические истоки динамических процессов в культуре казахских степей // Тyркология. 2017. №3 (83)
  157. Ayrıca bkz.: *Файзуллин Г. Г., Сатаров Э. И. Правовые основы института татарских мурз и дворян в постсоветской Росии: история и современность //Татарские мурзы и дворяне: история и современность. Сборник статей. Выпуск 1. – Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2010. С. 34
  158. Ayrıca bkz.:
  159. Ayrıca bkz:
  160. Ayrıca bkz.: * "Хабенская Е. О." Этническая идентичность представителей татарских этнокультурных ассоциаций//Автореферат диссертации. — Москва, 2003 * Джалилова М. Н. Семейные традиции как средство нравственного воспитания в педагогической деятельности учителей // Автореферат диссертации. — Душанбе, 2010
  161. Баширов Т. А. Социально-философские аспекты становления и развития российского правосознания // Автореферат диссертации. – Уфа,2005
  162. Капицын В. М. Политическая идентификация как механизм институционализации политического участия // Автореферат диссертации.—Москва , 1999
  163. Ayrıca bkz.:
  164. Ayrıca bkz.:
  165. Мурад Аджи // Türkologiya. 2018, №2. С. 136
  166. " Фёдорова Л.В." Третья Международная научно-практическая конференция «Тэнгрианство и эпическое наследие народов Евразии: истоки и современность» // Новые исследования Тувы. 2011, №2 – 3
  167. "Аджиев А. М. " Ай ванна най, дэсэм.Фольклор в трудах Мурада Аджи. — Вестник тюркского мира. 2017, №1.
  168. Ерохина Е. А.Коллективная память в этническом самосознании горноалтайской молодёжи // Социология образования. 2010, № 1
  169. . Ayrıca bkz.:
  170. "Сапарова Ю. А."Между Европой и Азией // Вестник Московского государственного университета культуры и искусств. 2014, № 2 (58)
  171. Меметов А. М. Участие киммерийцев и скифов в этногенезе крымских татар // Ученые записки Таврического национального университета им В.И. Вернадского. 2014. Т. 27, №3. С. 3 – 4
  172. Елисеев Г. А. Выдумки, ложь.Великая Степь // Русское Средневековье.— М.: Восток, 1999
  173. Бисенбаев А. К. Центральноазиатский феномен фольк-хистори // Другая Центральная Азия.— Алматы: Аркасс, 2003
  174. Петров В. Б. История о квазиистории // Найдыш В. М., Наука и квазинаучные формы культуры.— М.: МПУ Сигналъ, 1999
  175. Ayrıca bkz.:
  176. "Перевалов С. М. " Восстание дилетантов: российская историография на рубеже веков // Вестник Владикавказского научного центра, 2002. Т. 2. № 4
  177. Мурад Аджи о своих сокровищах//Мир Азербайджана, 2017, октябрь
  178. " Миножетдинов Х. К. "Духовный манифест свободного человека — Вестник тюркского мира. 2017, №1.
  179. Олейников Д. Книга – Полынь (Глава «Зоологический национализм»)// Володихин Д., Елисеева О., Олейников Д. История России в мелкий горошек. – М.: ЗАО «Мануфактура», ООО «Издательство „Единство“». 1998
  180. "Тагиров Э. Р. " Янтарное руно в тюркском мире. Слово о Мураде Аджи// Литературная Россия, 26.12.19, №48
  181. "Гусейнов А. А. " В «координатах добра» — Вестник тюркского мира. 2017, №1
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.