Kayısı

Kayısı kelimesi, Arapça ḳys kökünden gelen ḳaysī قَيْسِى  "zerdalinin iyi ve iri cinsi" sözcüğünden alıntıdır. Arapça sözcük yine Arapça ḳays قيس  "kıyaslama, ölçme" sözcüğünden +ī ekiyle türetilmiştir.[1]

Meyvesi için yaygınca yetiştirilen kayısı, sofralık tüketim ve kurutulma amaçlı olmak üzere iki farklı kullanım alanına sahiptir. Kurutulmuş kayısılar kükürt dioksit ve potasyum sorbat kullanılarak açık turuncu bir şekilde pazarlanmakla birlikte, koyu renkli işleme tabi tutulmamış halleri de mevcuttur.

İlkbaharın geç donlarından etkilendiği için ova ve Çukur yerlerden ziyade yamaç ve sırtlar tercih edilmelidir.

Kayısının kendisi gibi çekirdeği de birçok alanda kullanılmaktadır. Çekirdeğinin kabukları aktif karbon üretiminde, metal yüzeyi temizlemede, alternatif enerji kaynağı olarak fırınlarda kullanılmaktadır. İçi ise kuruyemiş sanayisinde veya yağı alınarak kozmetik ürünü olarak kullanılmaktadır.

2011 yılı küresel kayısı üretimi

Sıra	Ülke	Üretim (ton)
1	Türkiye	676,138
2	İran	452,988
3	Özbekistan	356,000
4	Cezayir	285,897
5	İtalya	263,132
6	Pakistan	189,420
7	Fas	159,124
8	Fransa	155,124
9	Ukrayna	119,900
10	Japonya	106,900
Kaynak: Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü[2]

2012 yılındaki kayısı üretiminin Dünya üzerindeki küresel dağılımı.

Dünya yaş kayısı üretiminde Türkiye birinci sıradadır. Türkiye'yi İspanya, İtalya, Birleşik Devletler Topluluğu, İran, Fransa, Yunanistan ve ABD izlemektedir. Bu birinci grup ülkelerin yaş kayısı üretimleri 100 bin tonun üzerindedir. Birinci gruba Fas, Pakistan, Suriye, Çin, Güney Afrika, Macaristan, eski Yugoslavya, Romanya, Avustralya, takip etmektedir.

Dünya yaş kayısı üretiminin yaklaşık % 10-15’inin yapıldığı Türkiye'de 6 kayısı bölgesi bulunmaktadır. Bu bölgeler;

Bu bölgeler içerisinde Malatya dışındaki bölgelerin üretimleri sofralık tüketime yöneliktir. Malatya kayısısı, Türk ekonomisinin önemli ihracat kalemlerinden biridir. Malatya dışında Erzincan ve Elazığ'da da ihracata yönelik kayısı üretimi yapılmaktadır. Kars, Iğdır, Mersin, Hatay gibi bölgelerde yetişen az miktarda kayısı ise, miktar yetersizliği ve kalite açısından ihraç edilme şansı taşımamaktadır. Birinci bölgedeki kayısıların çoğunluğu kurutulmakta ve bu bölge dünya kuru kayısı üretiminin yaklaşık %85-90’nını karşılamaktadır. Hâlen dünyada en yaygın olarak Anadolu'da (özellikle Malatya ve çevresinde) bulunur. Yağmurlama sistemiyle 10-12 gün aralıklarla sulanan kayısının %85 gibi büyük kısmı kuru kayısı olarak dünya piyasasına verilir.

Türkiye'de en erken hasat Mut'ta yapılır. İlk ürünler Mayıs ayının ikinci ya da üçüncü haftalarında olgunlaşır. Haziran sonuna kadar devam eder.

Bilinçsiz bir üretici tarafından Kurutulması için "halı" gibi yere serilen kayısılar, Ancak her üretici böyle yapmaz: Kayısılar, yaz mevsimde güneş altında iki gün kurumaya bırakılır. (Göreme yakınında, 2 Ağustos 2009)

Malatya Kayısı Araştırma Enstitüsü verilerine göre Türkiye'deki tescilli çeşitler; Alkaya, Alyanak, Aprikoz, Casna Drenova, Çataloğlu, Çiğili İzmir, Çöloğlu, Eski Malatya, Ethembey, Hacıhaliloğlu, Hasanbey, İmrahor, İri Bitirgen, Kabaaşı, Karacabey, Kuru Kabuk, Levent, Mahmudun Eriği, Mektep, Ordubat, Proyma, Roxana, Sakıt-2, Soğancı, Stark Early Orange, Şam, Turfanda İzmir ve Şekerpare'dir. [3]

• Mogador: Erken turfanda ürün veren bir kayısı çeşididir. Bodur meyve ağacı olup 2-3 yaşında ürün vermeye başlar. Dikimi daha çok Akdeniz Bölgesi Mersin'dir. Renkli ve aromasının yüksek olması nedeniyle ihracat ve iç pazarda talep görmektedir. Üretimin % 60'ı ihraç edilmektedir. Türkiye'nin turfanda kayısı üretimini % 80 oranında karşılayan Mersin ilinin Mut İlçesinde modern bahçeler tesis edilerek üretimi yapılmaktadır. Nisanın 3. haftasında ürünün olgunlaşması ile hasat edilmeye başlanır. Mersin'in Mut ilçesinde bu kayısı çeşidinin yanında Colarado, Linfa, Aldeniz, Çağataybey gibi diğer kayısı çeşitlerinin üretimi de mevcuttur.
• Trintina: Erken turfanda ürün veren bir kayısı çeşididir. Ağaçlar 3-4 yaşında ürün vermeye başlar. Sürgünler genellikle dikine uzamaya meyillidir. Bu sebeple sık dikim yapılabilir. Meyveler az miktarda şeker içerdiğinden tadı pek hoş değildir. Ancak dayanıklı, iri ve erken olgunlaşması nedeniyle tercih edilir. Çekirdeği acıdır.

Malatya Kayısısı farklı şekillerde (Kurutulmuş kayısı ve Kayısı döneri)

• Septik: Erken ürün veren türlerden biridir. Meyvelerinin dayanıklılığının az olması ve daha erken ürün veren türlerin yayılmasıyla birlikte üreticiler arasında rağbet görmemektedir. Çekirdeği tatlıdır.
• İtalyan Tokalı: Kayısı sezonunun tam ortalarında ürün verir. Meyveler hafif mayhoş, lezzetli ve nispeten dayanıklıdır. Olgunlaşmış haldeyken rengi oldukça sarıdır. İyi bakım yapıldığında ürün rekoltesi genellikle stabildir. Çekirdeği tatlıdır.
• Karacabey: Sezonun sonunda, geç turfanda ürün verir. Meyveler oldukça mayhoş, sert ve dayanıklıdır. Olgunlaştığında rengi sarıdan çok kırmızımsıdır. İyi bakıldığında ağaçlar uzun ömürlüdür. Acı ve tatlı çekirdekli olmak üzere iki farklı çeşidi vardır.
• Şekerpare: Sezonun ortasından sonra, geç turfandan önce ürün verir. Ağaçlar pek fazla dikine uzamaz, bodur kalmaya eğilimlidir. Yapraklar her daim içe doğru hafif kıvrık vaziyette, ağacın susuz kaldığı izlenimi verir şekilde aldatıcı bir görünüme sahiptir. Meyveler oldukça ufak ve nakliyata dayanıksızdır. İlaçlama yapılsa bile çok kolay çillenir. Ancak çok yüksek şeker barındırması nedeniyle meyveler çok tatlı ve lezizdir. Hem sofralık tüketim hem de kurutma için en lezzetli türdür. Çekirdeklerin içi dolgun ve tatlıdır. Ağacının ve meyvesinin narin yapısı, rekoltesinin düşük olması gibi nedenlerden dolayı çok fazla üretimi yoktur.

Bertrand Russell, Aylaklığa Övgü kitabında yer alan Yararsız Bilgi denemesinde kayısıyla ilgili meraklı bilgiler verip onları bilerek kayısı yemenin daha tatlı olduğunu söyler (bkz, Cem yayınları, 2004, s. 35,36).

• 
  Türkiye'de üretilmiş organik kuru kayısı
• 
  Kurutulmuş kayısı meyveleri
• 
  Taze kayısı meyvesi
• 
• 
•