Küçük Şeyler

"Bu Büyük Adam Kimdir?" adlı hikâyede anlatıcı sokakta gördüğü uzun, dağınık saçlı, geniş alınlı, dalgın ve düşünceli yürüyüşünden dolayı sendeleyip duran bir adamı, Fransızca hocasının okuttuğu Büyük Adamların Hayatı başlıklı kitaptaki betimlemelere uygun bularak onun "büyük bir adam" olduğunu düşünür. Adamın görünüşünden ve davranışlarından yola çıkarak nasıl büyük bir düşünür olduğu hakkında hayaller kurar. Anlatıcı, öykünün sonunda gözünde bu kadar büyüttüğü kişinin okuma yazması bile olmadığını esnafın birinden öğrenerek gerçekle yüzleşir.

"Hiç" hikâyesinde babasız büyüyen, içe kapanık, eğitimli genç bir adam, günün birinde vapurda kendisine gülümseyen bir kadın görür. Genç adam, hayallerini bu kadın ile süsler; ancak evlenme kararı verdirecek kadar besleyen tebessümün, sahibinin üst dudağının kısa olmasından yani bir şekil bozukluğundan kaynaklandığını anlar. Bu gerçekle ani bir yüzleşme yaşar ve tüm hayalleri yıkılır.

"Kediler" hikâyesinde otuz üç yıllık eşinden evdeki çok sayıda kediyle kendisi arasında bir seçim yapmasını isteyen adam, karısından "kediler" yanıtını alır. Bir kedi topluluğuyla aynı evi paylaşarak yaşayamayacağını düşünen adam evi terk eder. Öfkeyle ve belki de gençlik günlerine öykünerek alınmış bu karar, günün sonunda yerini açlık ve yatacak yer kaygısına bırakınca karakter evine dönmek zorunda kalır.

"İki Yüz Elli Kuruşa Bir Asır" hikâyesi Çamlıca'nın tasvir edilmesiyle başlar. Hikâyede anlatıcının romantik bir tutku ile bağlandığı koruluğun odunculara satılarak kesilmesi anlatılır.

"Düğün" hikâyesinde bir cariyenin hayattan beklentileri ve hayal kırıklıkları anlatılır. Odalık olan Dilsitan, artık evin beyi Behçet'in haremi olacağını düşünmektedir ve uzun süre bu ümitle dolaşır. Behçet'in başkasıyla evleneceğini öğrendiğinde ise dünyası yıkılır. Bulunduğu konumdan öte bir ümit taşıyan Dilsitan satılmak istense de sinir hali zamanla vereme dönüşür ve bir zaman sonra da ölür.

"Pandomima" hikâyesinde komiklik yaparak hayatını kazanan, içe kapanık ve yalnız olan Paskal, seyircilerinden Eftalya adında güzel bir genç kıza âşık olur. Ancak Eftalya bir gün tiyatroya kocasıyla birlikte gelir. Bu duruma çok üzülen Paskal platonik aşkına karşılık bulamayacağını anladığında intihar eder.

Eserin bir basımı 1891'de Matbaa-i Ebüzziya'da yapılmıştır. Bu basım İstanbul Büyükşehir Belediyesinin Atatürk Kitalığı'nda Osmanlıca Kitaplar Koleksiyonu kapsamında yer almaktadır.[1] Latin alfabesiyle kitabın yeni bir ayrı basımı yapılmamıştır. Zeynep Kerman, 1981 yılında yazarın eserlerini derleyip toplu olarak okuyucuya sunarken Küçük Şeyler'i de kitabına dahil etmiştir.[2]

Samipaşazade Sezai, Küçük Şeyler eseriyle kısa hikâyenin Türk edebiyatındaki ilk örneğini vermiştir.

Türk edebiyatında, hem sözlü hem yazılı, manzum ve mensur hikâye geleneği olmasına rağmen Tanzimat'tan sonra farklı yapısal özellikler taşıyan bir anlatı türü olarak yeni bir hikâye tarzı oluşmuştur. Giritli Ali Aziz Efendi tarafından 1796-97'de yazılan ve ilk defa 1852 tarihinde basılan Muhayyelât, Batı tesiri olmadan gerçekçi anlatıma olan yakınlığıyla modern Türk hikâyesinin başlangıcı sayılmaktadır.[3][4] Bunun dışında, 19. yüzyılda basımları yapılarak yaygınlık kazanmış olan meddah hikâyeleri "yeni hikâyeye" zemin hazırlayan eserler olarak görülmektedir.[5] 1875-1890 yılları arasında Ahmed Midhat Efendi'nin devam eden Letaif-i Rivayat serisinin dışında Mehmet Celal'in Venüs, Cemile gibi uzun hikâyeleri ile Nabizâde Nâzım'ın ilk dönem hikâyeleri bulunmaktadır.[5] Ahmed Midhat Efendi, çoğunlukla uzun öyküyü yeğlemiş, Kıssadan Hisse (1870-1871) adlı kitabında kısa hikâye formatında metinler üretmişse de kitap adından anlaşılacağı gibi kıssalar ve fıkra türü yazılar içerdiği için hikâye sınıfına dahil edilmemektedir.[6] Emin Nihat Bey'in Müsâmeretnâme (1872-1875) eseri de yedi uzun hikâyeden oluşmaktadır. Samipaşazade Sezai'nin Küçük Şeyler'i Türk edebiyatında modern anlamda kısa hikâyenin başlangıcı kabul edilmektedir.[5][6][7] Eser, Batı edebiyatındaki hikâyelerle benzer özellikler göstermektedir. Sezai'nin bu eseri, süslü, terkipli olmasına ve betimlemeler barındırmasına rağmen Tanzimat dönemi yazarlarının eserlerine benzemeyen özellikler taşır. Sonuç olarak bu hikâyeler, kısa hikâyenin Türk edebiyatındaki ilk olgun örnekleri olarak gösterilmekte[6] ve edebî bir tür olarak ilk ipuçlarını vermektedir.[8]

Küçük Şeyler; bir mukaddime, altı hikâye, bir mensure ve bir tercüme eserden oluşmaktadır. Sami Paşazade Sezai, eserin mukaddimesinde ayrıntıların ve üslubun önemini vurguladıktan sonra bilim ve psikoloji ile şairaneliği birleştirerek yazmaktan söz eder ve "Buna 'ilm-i teşrih-i edebî' tabirini kullanmak câizdir sanırım." der.[9] Sezai, mukaddimede "Dünyada bir zerre yoktur ki güzel yazılmak şartıyla bir mevzu-i mühim addedilmesin. Âlem-i şemsin ahvalini tasvir etmekle bir hurdebînî [ufak şey] böceğin kalbini teşrih eylemek [açımlamak] edebiyatça müsavidir [denk, eşit]. En mufassal [ayrıntılı], en mükemmel kitaplarda bazı küçük şeylerin edebiyatça ehemmiyeti pek büyüktür." sözleriyle küçük şeylerin de öyküsünün yazılabileceğini söyler.[10] Güzel yazmanın her şeyin başında geldiğini belirterek söze başlayan Sezai, divan edebiyatında hikâye türünün yerine gelebilecek mesnevilerde, halk hikâyelerinde ya da geleneksel hikâyecilikte olduğu gibi hikâye türünün garip ve hatıra gelmeyecek kadar çocukça bir şey olmaktan çıkması gerektiğini savunur.[11] Artık hikâyelerde, "tabiat sırlarına" ve "insan kalbine" dair araştırmaların anlatılmasını ve bu anlatım sırasında da metnin "şâirane bir üslûb-ı âlî" ile yazılmaması gerektiğini belirtir. Realizmi savunan önsözden ötürü Nihad Sâmi Banarlı, Alphonse Daudet'nin Jack isimli romanını Türkçeye çevirerek Servet-i Fünûn mecmuasında tefrika olarak neşreden (Mart-Temmuz 1892) Sezai'nin, bu realist üsluba sahip Fransız yazarın etkisinde kaldığını öne sürmüştür.[12]

Küçük Şeyler'e Vuslat isimli cariyenin veremden ölüşü acısıyla yazılan bir "Kitabe-i Seng-i Mezar" başlıklı nesir sonradan ilave edilmiştir.[12] Ayrıca Alphonse Daudet'nin Lettres de mon moulin kitabında yer alan 1869 tarihli "L'Arlésienne" hikâyesi "Arlezyalı" başlığıyla Sezai tarafında tercüme edilerek kitaba eklenmiştir.

Yazar, hikâyelerinin bazılarında düz yazının içine nazım parçaları yerleştirmiştir.[13][14] Hikâyelerin hepsinde birbirine koşut ve aynı zamanda birbiriyle karşıt olan iki dünya kurulur. İlk dünya, hayallerin dünyasıdır. Bu dünyanın anlatımı, anlatı sırasında da önce gelir. Genellikle okurun karakterle özdeşleşmesini öngören bu kısımda "şairane üslup" hayallerin anlatımına eşlik eder.[15] Hikâyelerdeki ikinci dünya ise gerçeklerin dünyasıdır. Genellikle öykülerin en sonunda karakterle birlikte okur da bu dünyayla karşılaşır. Bu karşılaşma, yumuşak bir geçişten bir hayli uzak, ani ve genellikle şoke edici bir yüzleşmedir. Hikâyelerin bazıları ("Bu Büyük Adam Kimdir?" ve "Hiç") şok anıyla sona ererken bazıları da ("Düğün" ve "Pandomima") yaşanan şokun karakteri ölüme kadar taşıdığı sürecin anlatımıyla biter.[16] "Bu Büyük Adam Kimdir?", "Hiç" başlıklı hikâyeleri hâriç hikâyelerde sürprizli son kullanılmamıştır ve üçüncü şahıs anlatımı mevcuttur. Bazılarında ise müellif, vakânın kahramanlarından biridir, gözlemlediklerini bizzat anlatmıştır.[17] "Bu Büyük Adam Kimdir?" hikâyesinin başlangıcındaki, "O zaman itiyad etmiştim. Pederimin yüz kişiye ikametgâh olan konağında tertip edilmiş derslerimizi bitirdikten sonra, akşam üzeri ekseri Taşkasap'tan Bayezid'e kadar yayan gidip gelirdim." cümlelerinde anlatılan Sezai'nin kendi hayatıdır, "İki Yüz Elli Kuruşa Bir Asır" başlıklı hikâyesinde de aynı hususiyeti, Çamlıca'da geçirdiği yılları ele alınmıştır.[17] "Düğün" ve "Kediler" isimli hikâyeleri diyalogla başlamaktadır. Mekân olarak yazarın yaşadığı muhit, Çamlıca ve o civarda bulunan Bulgurlu; bunların yanında Taşkasap, Laleli, Aksaray, Sultan Ahmet ve Büyükada kullanılmıştır.[18] Kahramanlar doğaüstü özellikler taşımaz;[5] hemen hepsi halk arasından seçilmiştir: hasta çocuğuna ilaç alamayan dar gelirli memurlar, annesini geçindirmek için Anadolu'dan İstanbul'a hizmetçiliğe gelen genç kızlar, kalıbı kıyafeti yerinde fakat okuma-yazma bile bilmeyen cehalet timsalleri, dolandırıcılar, takdir edilmeyen halk tiyatrosu sanatkârları, çobanlar, bilhassa Çerkes cariyeler seçilen karakterlere örnektir.[18]

• "Küçük Şeyler Osmanlıca tam metin" (PDF). Atatürk Kitaplığı. 21 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından (pdf) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2017.
• Küçük Şeyler, Türkçe tam metin, ed. Erdal Çakıcıoğlu, İstanbul: Birleşik Yayın Grubu, 2009 : 1. bas. (HiperKitap girişli) (abonelik gereklidir)
• Küçük Şeyler, Türkçe tam metin, İstanbul : Akış Yayıncılık, 2009 : 1. bas. (HiperKitap girişli) (abonelik gereklidir)