Holikaçuklar

Holikaçuklar ya da Holikaçuk Atabaskları (Holikaçukça Doogh Hit’an ; İngilizce: Holikachuk, Holikachuk Athabascans, Holikachuk Athapaskans[1], Holikachuk Indians, Innoko, Innoka-khotana, Tlëgon-khotana), Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin İç Alaska coğrafi bölgesindeki Yukon–Koyukuk Census Area sayım ilçesinde Innoko Nehri'nin batı kıyısındaki Holikachuk (Xiyighelinghdi) köyünde yaşarlarken 1963 yılında Yukon Nehri'ndeki Grayling (Sixno’ Xidakagg) kasabasına taşınan, taygada yaşayan, sığın avlayan avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, diğer Alaska Atabasklarının aksine anasoylu olmayan, önceleri animist ya da şamanist iken sonradan Hristiyan olan Alaska Atabasklarından Kızılderili halkı. Alaska Yerli Dil Merkezine göre[2] 2007 yılında 180 kişilik etnik (Doogh Hit’an) nüfustan 5 kadarı anadillerini (Doogh Qinag) konuşabiliyor[3]. Fakat, akıcı biçimde konuşan en son kişi olan Wilson “Tiny” Deacon 2012 Mart ayında ölünce dil de tükenmiş oldu[4].

Holikaçuklar
(Doogh Hit’an)
6: Holikaçuk coğrafyası
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Diller
Holikaçukça, İngilizce
Din
Hristiyanlık, Animizm / Şamanizm

Dilleri Aşağı Koyukoncaya yakın olsa da konuşanları kültürel açıdan Değinaklara benzerler[5]. Bütün Alaska Atabasklarında görülen anasoyluluk (çocuk, babasının klanına değil annesinin klanına ait olur), yalnızca Holikaçuk ve Değinaklarda bulunmaz.Her iki halk da Eskimo komşularından (Yupikler Namagh Hit’an ile Kobuk İnyupikleri Gikintux Hit’an) etkilenmişlerdir. Alaska Eskimolarında yaygın olan Eskimo köy odası (kashim) Alaska Atabaskları içinde hem Değinsklarda hem de Holikaçuklarda görülür. Batılılarla ilk karşılaşma Rus Amerikası döneminde 1852 yılında bir Rus Ortodoks rahibinin Holikachuk köyüne gelmesiyle olmuştur.

Adlandırma

Holikaçuk (< Holikachuk) adı tarihte bilinen tek yerleşimleri olan Holikachuk (Xiyighelinghdi) köyünün adından gelir[6] ve bu köy tarihi kaynaklarda Holikachek, Holikitsak, Holiktsak, Holiaktzag, Holekachucket, Hologochaket, Holokochakat, Khoughitchate, Selo Khulishganat, Khuligishgat, Khuligichagat biçimlerinde de kaydedilmiştir[7][8].

Değinakça konuşan Alaska Atabaskları ile Aşağı Koyukonlar için önce Rusların kullandığı İngalik (İngilizce Ingalik ya da Ingalik Indians[7], Rusça Инкилик, Инкалит[9]) adı Holikaçukları da kapsardı[1][10]. İngalik sözünün kaynağı Yupikçe «Kızılderili» anlamına gelen Ingqiliq (tekil) Ingqiliit (çoğul) sözüdür.

Ten’a[11][12] adı Koyukonlar ile onların aşağısında yaşayan ve Değinakça konuşan Atabasklar (Deg Hitʼan, Yupiklerin İngalik dedikleri; Ten'a of Anvik[13]) ile ayrı bir dil olduğu ancak 1973 yılında anlaşılan Holikaçukçayı konuşan Atabasklar (Doogh Hit’an) için başlangıç yıllarında Hristiyan misyonerler ve antropologlar tarafından kullanılmıştır[14].

Tarih
[[Dosya:AKMap-doton-Grayling.PNG|küçükresim|200px|1853 yılından 1867 yılına kadarki
Rus Alaskası döneminde
Holikachuk köyünün yerli nüfusu:[1]
Yıl Kişi sayısı Hane sayısı
1853 5 8
1854 58 10
1855 58 10
1856 57 10
1857 57 10
1858 57 10
1859 57 10
1860 57 10
1861 59 10
1862 veri yok veri yok
1863 veri yok veri yok
1864 61 10
1865 61 10
1866 62 12
1867 71 12

]]

 [[Dosya:AKMap-doton-Grayling.PNG|200px|küçükresim|1878 yılından 1892 yılına kadarki
ABD Alaskası döneminde
Holikachuk köyünün yerli nüfusu:[1]
Yıl Kişi sayısı Hane sayısı
1878 71 12
1879 70 12
1880 70 12
1881 70 12
1882 70 12
1883 70 12
1884 115 15
1885 115 15
1886 veri yok veri yok
1887 veri yok veri yok
1888 118 14
1889 172 25
1890 veri yok veri yok
1891 veri yok veri yok
1892 192 40
]]

Holikaçukların Batılılarla ilk karşılaşması Rus Amerikası döneminde 1852 yılında bir Rus Ortodoks rahibinin Holikachuk köyüne gelmesiyle olmuştur[1].

Holikachuk köyünde kısa bir süre duran Rus deniz subayı ve kâşif Lavrentiy Zagoskin Khuligichagat adıyla kaydettiği köyde beş tane kışlık ev bulunduğunu ve 70 ten fazla olmayan ahalinin yaşadığını yazmıştır[1][15].

1963 Şubat ayında Holikachuk köyünün izole bir yerde olması gerekçe gösterilerek Kızılderili İşleri Bürosu tarafından Yukon Nehri civarındaki Grayling kasabasına taşınmışlardır[1]. Anayurtlarının paralelindeki yabancı bir yöreye taşınmaları sonucu geleneksel ekolojik bilgi kaybı da yaşanmıştır.

Komşuluk

Kuzeyde Aşağı Koyukonlarla (Yoona’ Hit’an), batıda çok az bir alanda Yupiklerle (Namagh Hit’an) ve Kobuk İnyupikleriyle (Gikintux Hit’an), batı ve güneyde Değinaklarla (Shageluk Yooduq Hit’an, Anvik Gidzothkagg Hit’an), güneydoğuda Yukarı Kuskokvimlerle (Digenegh Hit’an) komşudurlar[16].

Nüfus

Holikachuk köyünün nüfus kayıtları iki dönem (Rus Alaskası 1853-1867 ile ABD Alaskası 1878-1892) birkaç yıl hariç kesintisiz tutulmuştur. 1853 yılında 8 (sekiz) hane ve 5 (beş) kişi kaydedilmişken, 1892 yılında 40 hane ve 192 kişi olarak görülmektedir. 1910 yılındaki federal nüfus sayımında yalnızca 29 kişi kaydedilmişştir. 1939 yılında 77, 1950 yılında 98, 1960 yılında 122 kişi kaydedilmiştir[1].

Sosyal yaşam

Aile

Bütün Alaska Atabasklarında görülen anasoyluluk (çocuk, babasının klanına değil annesinin klanına ait olur), yalnızca Holikaçuk ve Değinaklarda bulunmaz[17].

Her iki halk da Eskimo komşularından (Yupikler Namagh Hit’an ile Kobuk İnyupikleri Gikintux Hit’an) etkilenmişlerdir. Alaska Eskimolarında yaygın olan Eskimo köy odası (kashim) Alaska Atabaskları içinde hem Değinak hem de Holikaçuklarda görülür[5][18].

Din

Animizm ve şamanizm

Animizm geçmişte bütün Atabask halkları için ortak inanç sistemidir. Bu inanç sisteminde bütün canlılar ve bazı cansız nesnelerin ruhu olduğuna inanılır. Hayvanları insanlara çeken o hayvanın ruhudur ve ruhların hoşnut edilmesi ayakta kalmak içindir.

Şamanizm ruhlar dünyasıyla görünen dünya arasından ilişkiyi düzenler. Şamanlar (diyininh) yerliler ile ruhlar arasında irtibatı sağlayan kadın ya da erkek ruh liderleridir. Şamanlar ayrıca hastalıkların tanısı yapar ve tedavisini uygular. Avın kıt olduğu dönemlerde avların yerini tespit eder[19].

Ekonomi
Yazın Innoko Nehri. Holikaçukların anayurdu bu nehrin civarı iken, 1963 yılında paralelindeki Yukon Nehri kıyısında bulunan Grayling'e taşınmak zorunda bırakılmışlardır.
Innoko Nehri

Avcılık ve toplayıcılık

Diğer Atabasklar gibi Holikaçuklar da avcı ve toplayıcı halklardandır. Avcılık ve balıkçılık esas geçim yollarıdır. Eskiden birlikte tildiy denen ve sadakta (q’oth, q’adaq’oth) taşınan ok (q’o) ve yay (k’ełting’) ile kargı (tutth), mızrak (diqatl’on), balık zıpkını (tilquy, diggadeton) gibi av silahlarıyla yapılırken, günümüzde av tüfeği (daghiy ghined) de bunlara dahil olmuştur. Kara avları için kapan/tuzak (ggameł) ve ayı kapanı (dadhiqon), su avları için balık kapanı (ti’on), balık ağı (tameł), balık kepçesi (datl’ooł) ve olta (mik’ini’o) kullanılır. Yaklaşık 1910 yılında Avrupalılarca getirilen balık çarkı (naghighidh) Yukon Nehrinde kullanılırken Koyukuk Nehrinde kullanılmamıştır[20].

Prosopium cylindraceum (dilmig)

Holikaçuklarda avlanan ana balık İngilizcede whitefish denen Coregonus pidschian (q’adiq ney) ve Prosopium cylindraceum (dilmig) balıklarıdır ve Holikaçukçada balık (łoogg) anlamına gelen kelime aynı zamanda bu beyaz balıkları nitelemek için de kullanılır. Avlanan som dışı diğer balıklar arasında Salvelinus malma (tsits daggiz), Dallia pectoralis (oonyeyh), Thymallus arcticus (sixno’ loogg, sixno’ xigiloogg), Stenodus leucichthys (ses), Catostomus catostomus (ttonts’ix), Lota lota (gidhiyh), Lethenteron camtschaticum (łoogg dood), Esox lucius türünden turna balığı (k’oolqoy, goolqoy) sayılabilir[5]. Bering Denizinden gelip nehirlerin yukarılarına yumurtlamak için giren Pasifik som balıklarını (Oncorhynchus tshawytscha: ggath; Oncorhynchus keta: noolagh: Oncorhynchus nerka: diq’oy; Oncorhynchus kisutch: lighan; Oncorhynchus gorbuscha: nts’ił’in) yazın tutar kışın kullanmak üzere kuruturlar.

Köpek kızağı (xutl, double-ended sled: niłq’adz xutl, Innoko sled: yoonigg ghudl) esas olarak Eskimoların en eski ve yaygın ulaşım ve taşıma aracıdır. 19. yüzyılda İç Alaska'ya gelen Avrupalı kürk tüccarlarının gözlemlerine göre köpek kızağı yalnızca Eskimolara komşu olan Aşağı Koyukon, Değinak ve Holikaçuk gibi Atabask halkları kullanıyordu. Bunlar köpek kızaklarını Yupik ve Eskimo komşularından öğrenmişlerdir. Zira Guçin, Tanana, Ahtna ve diğer Atabasklar köpek kızağını kullanmaz, kızak ve tobaganlarını kendi elleriyle çekerler, köpekleri daha çok sırtında yük taşıyacak hayvan olarak kullanırlardı[21].

Şirketleşme

Rus Amerikası döneminde ABD'nin Ruslarla birlikte idare ettiği Alaska'yı 1867 yılında Rus İmparatorluğundan satın almasından bu yana 100 yıldır çözülemeyen yerlilerinin (Eskimo ve Kızılderililerin) toprak taleplerini çözmek üzere ABD Kongresinde 18 Aralık 1971 tarihinde başkan Richard Nixon tarafından imzalanarak yürülüğe giren ve ABD tarihinin en büyük toprak talebini karşılayan yasa olan Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA) gereği kurulan Alaska Yerli Bölge Şirketlerinden Doyon, Limited (DOYON) yerli bölge şirketine bağlı Hee-yea Lingde Corporation adlı köy şirketi Holikaçuklara aittir. Köy şirketleri topraklarının yüzey hakkına sahiptir, fakat bölge şirketleri hem köy şirketlerinin hakkına hem de toprakların yeraltı hakkına sahiptir.

Tanana Chiefs Conference adlı kâr amacı gütmeyen konsorsiyumda Grayling IRA Council adlı tek regional band ile temsil edilirler.

Alaska yerlileri kabile birlikleri arasında Organized Village of Grayling (ya da Organized Village of Holikachuk) adıyla federal olarak tanınırlar.

Mutfak

Balık yemekleri arasında balık çorbası (łoogg tol), fermente edilmiş balık (dzeniq), tütsülenmiş balık (xilmiz) ve benzerleri sayılabilir[5].

Kızılderili dondurması (nathdlod): tıpkı Değinaklar gibi yaparlar ve onlarda da değişik dondurma tarifleri bulunur. Balık Kızılderili dondurmasını (k’inot nathdlod) kuru balık ya da bu iş için özel olarak hazırlanan haşlanmış balık (k’inadlagh) ile yaparlar. Kar Kızılderili dondurmasını (tsetł nathdlod) kar ve Coregonus balığının bağırsak yağıyla meyveleri karıştırarak yaparlar. Yağ Kızılderili dondurmasını (k’iq’ux nathdlod) donyağı ve Coregonus balığının yağıyla, özellikle de balığın kafasının yağıyla (gittheg-gha) meyveleri karıştırarak yaparlar[5].

Kaynakça
  1. James W. Vanstone (1979), Historic Ingalik settlements along the Yukon, Innoko, and Anvik Rivers, Alaska. Fieldiana, Anthropology, v. 72. Chicago :Field Museum of Natural History,1979
  3. Krauss, Michael E. 2007. Native languages of Alaska. In: The Vanishing Voices of the Pacific Rim, ed. by Osahito Miyaoko, Osamu Sakiyama, and Michael E. Krauss. Oxford: Oxford University Press
  4. ICTMN Staff. "Alaska Native Language Loses Last Fluent Speaker." 22 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Indian Country Today Media Network. 18 Apr. 2012. Web. 19 Apr. 2012.
  5. Caroline Brown, John Burr, Kim Elkin and Robert J. Walker (2005), Contemporary subsistence uses and population distribution of non-salmon fish in Grayling, Anvik, Shageluk, and Holy Cross 5 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Technical Paper No. 289, Federal Sunsistence Fishery Monitoring Program, Final Project No. =2.037*2. USFWS Office of Subsistence Management, Fisheries Resource Monitoring Program, Fishery Information Service, Anchorage, Alaska, January 2005
  6. Kari, James. 1978. Holikachuk Noun Dictionary (Preliminary). Fairbanks: Alaska Native Language Center. ERIC ED172528 15 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  7. Donald J. Orth (1967), Dictionary of Alaska Place Names, Geological Survey Professional Paper: 567, United States Government Printing Office, Washington, 1967
  8. William Bright (2004), Native American placenames of the United States, University of Oklahoma Press, Norman, 1967 ISBN 0-8061-3576-X
  9. Word-list of the Athabaskan, Yup'ik and Alutiiq languages / Словаръ Атабаскских, Юупикских, и Алютикского Языков 17 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Lt. Laurence Zagoskin, 1847, St. Petersburg, in the Russian and Alaskan Native languages, with English added in the present edition. Digital typography 2009, pp. 3-8: Collection of words of two tribes of the Athabaskan people: Lower Koyukon & Deg Xinag / собраніе словъ двухъ племенъ народа ттынаи
  10. Snow, Jeanne H. (1981). Ingalik. In Subarctic (pp. 602–617). Handbook of North American Indians (W. C. Sturtevant, General Ed.) (Vol. 6). Washington, D. C.: Smithsonian Institution
  11. Jetté, Jules. 1910. On the Geographical Names of the Ten'a. Microfilm AM 34:688-701. Jesuit Oregon Province Archives, Foley Library, Gonzaga University
  12. John W. Chapman (1914), Ten'a texts and tales from Anvik, Alaska (1914), with vocabulary by Pliny Earle Goddard, published by E. J. Brill, limited in Leyden, 1914, Publications of the American ethnological society, v. 6
  13. Else CLews Parsons (1921), A narrative of the Ten'a of Anvik, Alaska, Anthropos, 1921
  14. Shannon Michele McNeeley (2009), Seasons out of balance climate change impacts, vulnerability, and sustainable adaptation in Interior Alaska 24 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Fairbanks, Alaska, August 2009
  15. L. A. Zagoskin (1967), Lieutenant Zagoskin's travels in Russian America, 1842-1844. The first ethnographic and geographic investigations in the Yukon and Kuskokwim valleys of Alaska. Michael, Henry N., editor, Arctic Institute of North America, anthropology of the north, translations from Russian sources, no. 7, University of Toronto Press. (pp. 235, 307)
  16. "The Map of Indigeneous Peoples and Languages of Alaska". 10 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2013.
  17. "Celebrating Alaska Natives and Alaskan Indian Communities : Athabascan Indians". 18 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2013.
  18. Susan W. Fair, Alaska Native Art: Tradition, Innovation, Continuity 22 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  19. Steve J. Langdon, Native People of Alaska. Greatland Graphics, 2002, p. 92
  20. "Koyukuk/Nowitna National Wildlife Refuge Draft Revised Comprehensive Conservation Plan / Appendix J: Major Events in the History of the Refuge" (PDF). 24 Aralık 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2013.
  21. "Alaska Native Collections : łeendenaalyoye "old-style dog harness"". 18 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2013.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.