Hatukaylar
Hatıkuaylar ya da Hatukaylar,[1] Hatkoylar, Hadgoylar (Adigece: Хьатыкъуай, Hatıquay; Rusça: Хатукай, Hatukay; Гатюкай, Gatyukay; Arapça: حتوقاي, Hatuqway; İbranice: חתוקאי, Khatokay) Bir Çerkes (Adige) kabile-boyudur. Sürekli savaşan savaşçı kimlikli bir boy olarak biliniyorlardı. Kafkasya'da Temirgoyların komşusu olarak Belaya Irmağı (Adigece: Шъхьагуащэ; Ş'h'aguaşe) ve Kuban Nehri (Adigece: Пщызэ; Pşıze) arasındaki arazide yaşıyorlardı. Rus-Çerkes Savaşı sırasında teslim olmayı reddettikleri için savaştıkları için Kafkasya'daki varlıkları Çerkes soykırımı sırasında sürgün ve katliam yoluyla yok edildi. Günümüzde Kafkasya'da hiç kalmadıkları için Çerkes diyalektolojisinde adları geçmez.[2] Şapsığlar, Hakuçlar, Abzehler gibi Batı Çerkeslerinde soylu sınıfı bulunmaz iken, Bjeduğ ve Çemguylarda olduğu gibi Hatukaylarda da bu sınıf görülür.[3] Adığe (Çerkes) bayrağında yer alan ve 12 Çerkes boyunu temsil eden yıldızlardan biri de Hatukayları ifade eder.
Çerkes Bayrağı Hatıkuaylar | |
| |
| |
Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
---|---|
Türkiye, Amerika Birleşik Devletleri, Ürdün, İsrail | 3.000 (2020 tahmini) |
Diller | |
| |
Din | |
|
Tarih ve etimoloji
Tarih
Hatukaylar Batı Çerkes boy prensliklerinden olmakla beraber tarihsel anayurtları Kuban Nehri çevresindedir. Hatukaylar küçük bir topluluk oldukları için bazen Çemguy boyunun bir alt grubu olarak varsayılır. Komşuları: Bjeduğlar (Batı), Abdzahlar (Güney) ve Çemguylar (Doğu). 18. yüzyılın sonlarında Bjeduğların batısında ve Kuban Nehri'nin sol tarafı ile Şagvaşe'nin sağ tarafında oturuyorlardı. Ancak 19. yüzyılın ilk yarısında daha doğuya kayarak Bjeduğlar ve Çemguyların arasına yerleşmişlerdir.[4]
Rus işgalinden önce Hatukaylar diğer Çerkes boylarına ve Kırım Tatarlarına karşı birçok savaş veren savaşçı bir boy olarak bilinirdi. Hatukay prenslerinden en bilineni Aslan-Giray olarak geçer. Fiziksel olarak güçlü olmasa da, yetenekli bir konuşmacı ve lider olarak benimsenmişti. Onun hükmünde Hatıkuaylar gücünün zirvesine ulaştılar. Ölümünden sonra prenslik iç savaşa girdi ve eski gücünü kaybetti.
Rus-Çerkes Savaşı sırasında Rus İmparatorluğu tarafından Hatıkuay toprakları işgal edildi.[5] Bunun ardından çoğu köy ve kasaba yok edilmekle beraber, halkın büyük kısmı diğer kabilelere göç etmek zorunda kaldı ve Hatukayların Kafkasya'daki varlığı Çerkes soykırımı sırasında sürgün ve katliam yoluyla yok edildi.[5] Günümüzde Kafkasya'da hiç kalmadıkları için Çerkes diyalektolojisinde adları geçmez.[2] Günümüzde Hatıkuayların çeşitli diasporalarda birkaç köyü vardır. Hatıkuay lehçesi yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olan Çerkes dillerindendir.
İsim Etimolojisi
Hatukay isminin kökeni ile ilgili bir iddia ismin Хьаты ("Hatti") ve Къуэ ("Oğul") kelimelerin birleşiminden "Hattilerin Evladı" gibi bir anlama geldiğidir. "Hatti" antik bir isimdir ve Anadoludaki Hatti uygarlığından gelir.
Hititler (Hititçe "Nesili") de aynı isimle anılmaktaydı. Bu isim, Nart Destanlarında Peterez'in konuştuğu dil Hattice olarak geçmektedir.
Diğer bir iddia ise, ismin Prens Büyük İnal'ın oğlu Temruk'un oğlu Hatko'dan geldiğidir. Hatko, Taman Yarımadası'nın prensi olmakla beraber prensliğinin adı Хьатыкъуай (Hatko'nun yeri) idi.
Dil ve kültür
Kültür
Geleneksel Hatukay kültürü, Çerkes kültürünün parçasıdır. Hatukaylar, tarım, sığır ve at yetiştiriciliğiyle uğraşırlardı. İslam öncesinde Hatukaylar, Çerkeslerin tanrıları olan Şıble (şimşek ve yıldırım tanrısı), Sozereş (bereket tanrısı), Yemiş, Ahin ve Hakustaş gibi tanrılara tapıyorlardı.
Dil
Hatukaylar, Kuzeybatı Kafkas Dilleri'nin Çerkes dilleri kolunda yer alan Adigecenin Hatukay lehçesini konuşur. Günümüzde bu değişkenin konuşucu sayısı büyük ölçüde azalmış, Kafkasya'da Hatukay kalmadığı için edebiyat dilinde de yer bulamamıştır.
Köy ve sülaleler
Türkiye Hatukay köyleri
İl | Adigece | Transkripsiyon | Türkçe | Kaynak |
Kayseri | Къэйнэр | Qeyner | Kaynar | [6][7] |
Kayseri | Чэчэнэй | Çeçeney | Çeçenay | [8][9] |
Kayseri | Лакхьэблэ | Lakheble | Tersakan | [10] |
Kayseri | Лыбыйхьэблэ | Lıbıyheble | Kavak/Kavakkköy | [11] |
Kayseri | Мэлак | Melak | Malak/Malakköy | [12] |
Kayseri | Пэдысэй | Pedısey | Akören | [13] |
Kayseri | Хаджыисхьакъ | Xacıyishaq | Demirciören | [14] |
Bolu | Пэциехьэблэ | Petsiyeheble | Elmalık | [15][16] |
Bilecik | Хьатыкъуае | Hatıquaye | Poyra | [17] |
Bilecik | Адыгэчэпни | Adığeçepni | Çerkesçepni/Yeniçepni | [18] |
Bazı Hatukay Sülaleleri
Bazı Hatukay sülaleleri (лъэкъуацIэ):
Adigece | Türkçe | İngilizce | Rusça |
Бзадж (Bzac) | Bzac | Bzaj | Бзаджов (Bzadzhov) |
Иуаныкъу (Yiwanıqu) | Yivanuk | Yiwaneqo | Иваников (Ivanikov) |
ЛӀымафкъо (L'ımafqo) | Lımafko | L'imafqo | Тлимафов (Tlimafov) |
МэфэшIукъо (Mefeş́uqo) | Mafeşuko | Mafesh'uqo | Мафошов (Mafoshov) |
Пэдыс (Pedıs) | Pedıs | Padis | Падисов (Padisov) |
Такъырыкъо (Taqırıqo) | Takırıko | Taqereqo | Такириков (Takirikov) |
Шэджэрыкъо (Ṩecerıqo) | Şacerıko | Shajereqo | Шегероков (Shegerokov) |
Жьанэ (Jane) | Jane | Zhaney | Жанев (Žanev) |
Мастыр (Mastır) | Mastır | Master | Мастиров (Mastirov) |
Шъобае (Ş̂obaye) | Şobaye | Shobaye | Собаев (Sobaev) |
Хьатыкъо (Hatıqo) | Hatıko | Khateqo | Хатиков (Khatikov) |
Хьапае (Hapaye) | Hapaye | Khapaye | Хапаев (Khapaev) |
Утыж (Wutıɉ) | Vutıj | Wutij | Утижов (Utijov) |
Еутых (yeutıx) | Yevtıh | Yewtekh | Еутыхов (Eutykhov) |
Брыдж (Brıc) | Brıc | Brej | Бриджов (Bridzhov) |
Чыназыр (Çınazır) | Çınazır | Chinazer | Чиназиров (Chinazirov) |
Нэжъ (Neĵ) | Nej | Nazh | Нажев (Nazhev) |
ЛIышъхьакъо (L'ış̂haqo) | Lışhako | L'ishhaqo | Тлишхаков (Tlishkhakov) |
ЦIэгъош (Ts'eğoṩ) | Tseğoş | Ts'aghosh | Цегошов (Tsegoshov) |
Дэбракъыкъо (Debraqıqo) | Debrakıko | Dabraqiqo | Дебракиков (Debrakikov) |
Бэрзэдж (Berzec) | Berzec | Barzej | Берзеков (Berzekov) |
Иуныхь (Yiwnıh) | Yivnıh | Yiwnih | Юнихов (Yunikhov) |
Къалэбатэ (Qalebate) | Kalebate | Qalebate | Калибатов (Kalibatov) |
Ek Bağlantılar
Kaynakça
- "Arşivlenmiş kopya". 10 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2013.
- Papşu, Murat (2003). Çerkes dillerine genel bir bakış Kafkasya ve Türkiye 10 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Nart Dergisi, Mart-Nisan 2003, Sayı:35
- Hapi Cevdet Yılmaz. Adige dili ve edebiyatı 12 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- "Kafkasya'nın etnik mozaiği". 8 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2013.
- "TARİHSEL MÜCADELE SÜRECİNDE ÇERKESLER". 22 Aralık 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2020.
- "Kaynarlılar bir araya geliyor". Nart Ajans. 18 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2018.
- "Kaynar, Pınarbaşı", Vikipedi, 2 Mayıs 2020, erişim tarihi: 3 Ekim 2020
- "Beserek, Pınarbaşı", Vikipedi, 12 Eylül 2020, erişim tarihi: 3 Ekim 2020
- "Beserek". Nisanyanmap. Tarih değerini gözden geçirin:
|tarih=
(yardım) - "Tersakan, Pınarbaşı", Vikipedi, 12 Eylül 2020, erişim tarihi: 3 Ekim 2020
- "Kavak". Nisanyanmap.
- "Akören". Nisanyanmap.
- "Akören, Pınarbaşı", Vikipedi, 21 Haziran 2020, erişim tarihi: 3 Ekim 2020
- "Demirciören, Pınarbaşı", Vikipedi, 12 Eylül 2020, erişim tarihi: 3 Ekim 2020
- "TÜRKİYE'DEKİ ÇERKES KÖYLERİ". www.circassiancenter.com. 24 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2020.
- "Elmalık, Bolu", Vikipedi, 4 Nisan 2020, erişim tarihi: 3 Ekim 2020
- "Poyra, Bozüyük", Vikipedi, 31 Ağustos 2020, erişim tarihi: 3 Ekim 2020
- "Yeniçepni, Bozüyük", Vikipedi, 18 Nisan 2020, erişim tarihi: 3 Ekim 2020