Hâkimler ve Savcılar Kurulu

27 Mayıs Darbesi'nin ardından, 6 Ocak 1961 tarihinde Millî Birlik Komitesi ve Temsilciler Meclisi üyelerinden oluşan Kurucu Meclis, Enver Ziya Karal ve Turhan Feyzioğlu başkanlığında Kurucu Meclis'e bağlı 20 kişilik bir anayasa komitesi kurularak yeni anayasa için çalışmalara başladı.[3] 9 Temmuz 1961'de yapılan referandum ile, hazırlanan yeni anayasa kabul edildi.[4][5] Bu anayasada Yüksek Hâkimler Kurulu adıyla yer alan kurulun amacı, hâkimlerin bağımsızlığını sağlamaktı.[6] Anayasaya göre Yüksek Hâkimler Kurulu, on sekizi asıl, beşi yedek olmak üzere toplam yirmi üç üyeden oluşmaktaydı.[7] Bu üyelerin altısı Yargıtay Genel Kurulunca, altısı birinci sınıfa ayrılmış hâkimlerce gizli oy yoluyla seçilmekteydi. Geri kalan altı asıl üyenin üç tanesi Millet Meclisi, kalan üç tanesi ise Cumhuriyet Senatosunca yüksek mahkemelerde hâkimlik yapmış ya da bu niteliği kazanmış kişiler arasından üye tam sayılarının salt çoğunluğu ve gizli oy ile seçilmekteydi. Kurulun başkanı, üye tam sayısının salt çoğunluğu ile kendi içinden bir başkan seçecekti.[7]

Yüksek Hâkimler Kurulu üyelerinin görev süresi dört yıl olarak belirlenmişti. İki yılda bir üyelerinin yarısının seçimi yapılmaktaydı. Hâkimlik görevinde iken seçilenlerin tekrar seçilmesi mümkün değildi. Üyelerin başka bir iş veya görev almaları ise yasaktı. Adalet Bakanının toplantılara katılması serbest olmakla birlikte, oy kullanması ise kanunen yasaklanmıştı.[7] Hâkimlerin özlük işleri hakkında karar verme yetkisi kurula aitti. Denetimleri, kurul tarafından görevlendirilecek üst derecedeki hâkimler tarafından yapılabilecekti. Meslekten çıkarılma, genel kurulda katılımcıların salt çoğunluğunun kararı ile gerçekleşebilecekti. Adalet Bakanı, gerekli görmesi hakkında bir hâkim hakkında disiplin kovuşturması yapılması için kurula başvurabilecekti. Mahkemenin ya da kadronun kaldırılması ya da yargı çevresinin değiştirilmesi de yine bu kurulun uygun görmesine bağlı kılınmıştı.[7] Kurulun işleyişine ilişkin özel usûl ve esasları belirlemek için ise 1962 yılında 45 Sayılı Yüksek Hâkimler ve Yüksek Savcılar Kanunu çıkarıldı.[8] Kurulun yetkileri sadece adlî yargı hâkimleri açısından geçerlilik sahibiydi, Danıştay hâkimleri için ise farklı bir yol benimsenmişti.[8]

Kanunla kurulun çalışmalarını üç bölüm hâlinde sürdüreceği belirlendi. İlk bölüm hâkimlerin özlük işleri ile, ikinci bölüm hâkimler hakkındaki şikayet ve ihbarları inceleyerek gerekirse soruşturma yapılmasına karar vermek ile, üçüncü bölüm ise hâkimlerin işten el çektirilmesi, haklarında kovuşturma yapılması ve disiplin cezası vermek ile görevlendirilmişti. Bölümlerin kararlarına karşı Genel Kurula itiraz ve Danıştay'da iptal davası açmak mümkündü.[9]

12 Mart Muhtırası ile dönemin Başbakanı Süleyman Demirel istifa etmişti.

1960'ların sonlarına doğru artan şiddet olayları nedeniyle, 12 Mart 1971 tarihinde; Genelkurmay Başkanı Memduh Tağmaç, Kara Kuvvetleri Komutanı Faruk Gürler, Deniz Kuvvetleri Komutanı Celal Eyiceoğlu ve Hava Kuvvetleri komutanı Muhsin Batur tarafından imzalanarak Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay'a verilen muhtıra ile, ordunun devletin içinde bulunduğu karışıklığın giderilmesi ile ilgili önerileri ve istekleri dile getirilmişti. Dönemin başbakanı Süleyman Demirel, muhtıranın ardından istifa ederken, Nihat Erim başbakanlığında yeni bir hükûmet kuruldu. Bunu takip eden dönemde ise Anayasa'da iki kez değişikliğe gidildi.[6]

1971 yılında yapılan değişiklikle, Yüksek Hâkimler Kurulunun yapısında da bazı değişiklikler yaşandı. On sekiz asıl ve beş yedek üyeden oluşan kurulun üye sayısı, on bir asıl ve üç yedek olmak üzere on dörde düşürüldü. Bütün üyeler, Yargıtay Genel Kurulunca kendi üyeleri arasından üye tam sayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla seçilecekti. Kurulun başkanı ile bölüm başkanları ise kendi üyeleri arasından seçilecekti. Dört yıllık görev süresi değiştirilmemiş, görev süresi sona erenlerin tekrar seçilebileceği hükme bağlanmıştı.[7] Adalet Bakanı, gerekli gördüğü hâllerde toplantılara başkanlık edebilecek ve oy kullanabilecekti.[10] Kurulun kuruluşu, çalışma usûlü, bölümleri ve bölümlerin görevleri ile toplantı ve karar yeter sayılarının ise kanunla düzenleneceği belirtilmişti.[7] Bu değişikliklerle birlikte Yüksek Hâkimler Kurulunun yanında bir de Yüksek Savcılar Kurulu ihdas edildi.[10]

Bu değişikliklerle birlikte, kurulun özlük işleri hakkındaki kararlarına karşı itiraz yolu kapatılsa da,[11] Anayasa Mahkemesi bu hükmü iptal etti.[12] Bunun ardından, 1982 Anayasası ve onun ardından çıkarılan yeni kanuna kadar, kurulun kararlarına karşı açılan davalar Danıştay'da görülmüştür.[11] Bununla birlikte, disiplin ile meslekten çıkarma cezalarının bir kez daha incelenmesini, Adalet Bakanı ya da hakkında karar verilen hâkim isteyebilecekti.[7] Bunun dışında Anayasa değişikliğiyle kurul hakkında başka bir değişiklik yapılmamıştır.

12 Eylül 1980 tarihinde gerçekleşen darbe ile Türk Silahlı Kuvvetleri yönetime el koydu. 29 Haziran 1981 tarihinde çıkarılan bir kanun ile, yeni anayasayı hazırlamak üzere bir Kurucu Meclis oluşturuldu. Bu meclis, Millî Güvenlik Konseyi ile Danışma Meclisinden ibaret olacaktı. Danışma Meclisi, kendi üyeleri içerisinden 15 üyeden oluşan bir Anayasa Komisyonu oluşturdu. Bu komisyonun oluşturduğu taslak metin, 23 Eylül 1982'de Danışma Meclisince, 18 Ekim 1982'de ise Millî Güvenlik Kurulunca kabul edildi. 7 Kasım 1982'de yapılan referandum ile de kabul edilerek yürürlüğe girmiştir.[13] 1982 Anayasası ile önceki anayasa sürecinde ayrı kurumlar olan Yüksek Hâkimler Kurulu ile Yüksek Savcılar Kurulu, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu adıyla birleştirildi. Ayrıca idarî yargı hâkimleri de kurulun görev kapsamına dahil edildi.[11]

14 Mayıs 1981 tarihinde Resmî Gazete'de yayınlanarak yürürlüğe giren 2461 Sayılı Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu Kanunu ile hâkim ve savcılar ile ilgili hükümler tek bir kanunda toplanmış oldu.[14] Bu kanun ile, Adalet Bakanı kurulun başkanı olarak belirlendi. Yargıtay ve Danıştay genel kurulları, kendi daire başkanları ve üyeleri arasından göstereceği adaylardan, devlet başkanı (Cumhurbaşkanı) tarafınca ikişer asıl ve yedek üye seçilecekti. Ayrıca Adalet Bakanı Müsteşarı ile Özlük İşleri Genel Müdürü de kurulun üyelerinden olacaktı.[14] Kurulun bağımsızlığı kanunda da vurgulanmıştı.[14] Adalet Bakanı ile Müsteşarı, kurulun tâbi üyeleriydi.[15]

Kanun, kurula üç çeşit görev vermişti. Bunlardan ilki, Yargıtay, Danıştay ve Uyuşmazlık Mahkemesi üyelerini seçmekti. İkincisi, Adalet Bakanlığınca bir mahkemenin ya da kadronun kaldırılması ya da mahkemenin yargı çevresinin değiştirilmesine yönelik verilen tekliflerin uygun olup olmadığına karar vermekti. Üçüncü olarak ise, hâkim ve savcıların mesleğe kabulü, atanma ve nakilleri, geçici yetkilendirilmeleri, yükselmeleri ve birinci sınıfa ayrılmaları, kadro dağıtımları, meslekte uygun görülmeyenler hakkında işlem yapma, disiplin cezası verme ve görevden uzaklaştırma gibi işlemlerini yapmaktı. Bunlar dışındaki özlük işleri bizzat Adalet Bakanlığınca yapılacaktı.[14]

Kurul üyelerinin görev süresi yine dört yıl olarak belirlendi. Süresi biten üyelerin tekrar seçilmesi mümkündü. Adalet Bakanı asıl başkan olmakla birlikte, onun olmadığı toplantılarda başkanlık yapmak üzere asıl üyelerce bir Başkanvekilinin de seçileceği hükme bağlantı. Başkanvekilinin de olmadığı toplantılarda ise en kıdemli asıl üyenin başkanlık yapacağı yine kanunla kararlaştırıldı. Kurulu temsil etmek ve kurul adına beyanda bulunma yetkisi kurulun başkanına tanındı. Kurul, üye tam sayısının salt çoğunluğu ile toplanabilecek ve katılanların salt çoğunluğu ile karar alabilecekti.[14]

Kurulun verdiği kararlara karşı yeniden inceleme talebinde bulunmak mümkündü. Yeniden inceleme talebi üzerine verilecek karara karşı da itiraz yolu mümkündü. İtiraz hâlinde, inceleme İtirazları İnceleme Kurulunca yapılacak inceleme üzerine verilecek karar ise kesindi.[14]

HSK binasının 2014 yılından bir fotoğrafı. O zamanki adı Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu idi.

12 Eylül 2010 tarihinde yapılan referandumla birlikte 1982 Anayasası'nda değişiklikler yapıldığı gibi, kurulun işleyişinde de değişiklikler yaşanmıştır. Genel işleyişi düzenleyen 2461 sayılı Kanun ilga edilerek 6087 sayılı Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu Kanunu ihdas edilmiştir. Buna göre, kurul yirmi iki asıl ve on üç yedek üyeden oluşarak üç daire hâlinde çalışacaktı. Kurulun başkanı yine Adalet Bakanıydı.[16]

Kanun, kurul üyelerinin atanması açısından önceki kanuna göre farklı düzenlemeler getirmiştir. Buna göre; kurulun dört asıl üyesi kanunda belirtilen yükseköğretim kurumlarının hukuk dallarında görev yapan öğretim üyeleri ile avukatlar arasından Cumhurbaşkanınca, üç asıl ve üç yedek üyesi Yargıtay üyeleri arasından Yargıtay Genel Kurulunca, iki asıl ve iki yedek üyesi Danıştay üyeleri arasından Danıştay Genel Kurulunca, bir asıl ve bir yedek üyesi Türkiye Adalet Akademisi Genel Kurulunca kendi üyeleri arasından, yedi asıl ve dört yedek üyesi birinci sınıfa ayrılmış olup, birinci sınıfa ayrılmayı gerektiren nitelikleri yitirmemiş adlî yargı hâkim ve savcıları arasında adlî yargı hâkim ve savcılarınca, üç asıl ve iki yedek üye ise birinci sınıfa ayrılmış idarî yargı hâkim ve savcıları arasından idarî yargı hâkim ve savcılarınca seçilecekti. Seçilen üyeler dört yıllığına seçilecek olup, süresi biten üyenin tekrar seçilmesi mümkündü.[16]

Kurulun görevleri, genel itibarıyla yine hâkim ve savcıların özlük işlerine yönelikti. Hâkim ve savcıların mesleğe kabulü, atanmaları ve nakilleri, geçici yetkilendirilmeleri, yükselmeleri ve birinci sınıfa ayrılmaları, kadro dağıtımları, meslekte kalmaları uygun bulunmayanlar hakkında karar verilmesi, disiplin cezası verilmesi, görevden uzaklaştırılmaları gibi işlemler kurul tarafından yapılacaktı. Bununla birlikte, Adalet Bakanlığının bir mahkemenin kaldırılması veya yargı çevresinin değiştirilmesi konusundaki tekliflerini karara bağlayacaktı. Bunun dışında, Anayasa ve kanunlarla kendisine verilen diğer görevleri de yerine getirecekti.[16]

Kurulda üç daire bulunmaktaydı. Her dairede yedi üye vardı. Dairelerin görevleri, kanunda özel olarak belirlenmişti. Bununla birlikte kurula bağlı iki hizmet birimi daha oluşturuldu, bunlar Genel Sekreterlik ile Teftiş Kurulu idi. Genel Sekreterlik, kurulun idarî ve malî işleri ile sekreterya hizmetlerini yürütürken, Teftiş Kurulu ise hâkim ve savcıların görevlerini kanunlara uygun yapıp yapmadıklarını, görevleri sırasında ya da görevlerinden dolayı suç işleyip işlemediklerini, hâl ve eylemlerinin sıfatlarına ve görevlerinin icaplarına uyup uymadığını araştırmak ve gerektiğinde hakklarında inceleme ve soruşturma yapmaktı.[17]

Kurulun bütün kararlarına karşı kapalı olan yargı yolu, referandum ile birlikte yapılan değişiklikle birlikte değişmiş ve meslekten çıkarma cezasına ilişkin kararlar hariç bütün kararlara karşı yargı yolunun kapatıldığı belirtilmiştir.[17]

• 2 Aralık 2020 itibarıyla[25]

• 26 Mart 2020 itibarıyla[26]

• 2 Aralık 2020 itibarıyla[27]