Geez dili

Geez (ግዕዝ), Eritre ve Kuzey Etiyopya'da konuşulmuş eski bir Sami dilidir. Dil Etiyopya Ortodoks Tevhîdî Kilisesi'nin ayin dili olup Ge'ez alfabesi ile yazılmaktadır.

Geez dili
ግዕዝ
Ana dili olanlar Eritre, Etiyopya
Dil ailesi
Afro-Asyatik
  • Sami
    • Güney Sami
      • Eritre
        • Kuzey Etiyopya
          • Geez dili
Yazı sistemi Geez alfabesi
Dil kodları
ISO 639-2 gez
ISO 639-3 gez
Vokalizasyon örneği

Ge'ez alfabesi

Ana madde: Ge'ez alfabesi

MS. 3. yüzyılda ortaya çıktığı tahmin edilen Ge'ez dilininin alfabesi, günümüzde Etiyopya ve Eritre'de kullanılmaktadır. Alfabedeki harfler, yanlarına aldıkları çentikler ya da oval ekler aracılığıyla hangi sese işaret ettiklerini gösterirler. Çentik ve oval eklerin tümü düzenli değildir. Toplamda her harfin yedi farklı seslendirilmiş versiyonu bulunmaktadır. Harfler öğrenilirken ilk öğrenilen düzen, birinci düzen olan ä düzenidir. Bunu takiben ortadan sağa doğru atılan çentik u sesi, harfin en alt kısmına atılan çentik i sesi, tepesine atılan çentik a sesi, alt kısmına eklenen oval ek e sesi vermektedir. Sessiz kabul edilen altıncı düzen ve o sesini veren yedinci düzen ise, düzensiz bir ek şemasına sahiptir.

Geez dili grameri

Tanımlıklar ve Cinsiyet

Geez dilinde belirli ya da belirsiz tanımlıklar yoktur. Dolayısıyla örnek olarak ሀገር (hagar) "şehir" ya da "bir şehir", ንጉሥ (nəguś) "kral" ya da "bir kral" anlamlarına gelebilir. Bunun ötesinde bir kelimenin eril ya da dişil olduğunu ele veren hiçbir biçimsel bir ek de yoktur. Kelimelerin cinsiyeti bazı durumlarda o isimlerle bağlanan sıfatlar aracılığıyla tanınabilir. Örneğin ዝንቱ ብእሲ (zəntu bə’si) bu adam anlamına gelirken, ዛቲ ብሲት (zāti bə’sit) bu kadın anlamına gelmektedir. Dolayısıyla ዝንቱ (zəntu) ve ዛቲ (zāti) gibi isim ile bağlanan işaret sıfatlarının cinsiyeti gösterdiği düşünülmektedir. Yine de örneği verilen bu işaret sıfatı yazılı metinlerde yol ፍኖት (fənot) gibi doğal olarak bir cinsiyet atfedilemeyen sözcüklerle bazen zəntu bazen de zāti sıfatı ile birlikte kullanılmaktadır. Bu durumdan böylesi kelimelerin alacağı cinsiyetsel sıfatın değişken ve hatta önemsiz olduğu çıkarımını yapmak mümkündür. Genel olarak gramatik cinsiyetin, insanlar gibi biyolojik cinsiyetleri öngörülebilir varlıklar için titizlikle kullanıldığı, diğerleri için ise değişken olduğu özetlenebilir. İstisnai olarak ayların, yıldızların, meteorolojik olayların, nehirlerin, metallerin ve silahların isimleri çoğunlukla erilken, kasabaların, şehirlerin ve semtlerin isimleri dişildir. Geez dilinde yazılan metinlerin çoğunluğu çeviri metinler olduğundan, bazı kelimelere atfedilen cinsiyetin çeviri esnasında çevrilen dillerden alınan gramatik cinsiyet olması muhtemeldir.

Edatlar

Geez dilinde edatlar genellikle iligili oldukları kelime önünde ayrık bir sözcük olarak yazılırlar. Örneğin içinde, içine ya da -e anlamlarına sahip ውስተ (wəsta) kelimesi, şehir anlamına gelen ሀገር (hagar) kelimesinin önüne yazıldığında (ውስተ፡ሀገር) şehirde ya da şehre gibi anlamlar çıkar. Başka bir örnek üzerinde anlamına gelen ዲበ (diba) kelimesidir. ዲበ፡ደብር (diba dabr): dağın üzerinde.

Bu edatlar dışında eklendikleri kelimelere bitişik yazılan istisnai edatlar da vardır. Bir ön ek gibi yazılan bu edatlar şunlardır: በ (ba-): içinde, birlikte; ለ (la-): -e, için; እም (’əm-): -den, -dan. Örnek kullanım በኀይል (baxayl): var gücüyle; ለንጉሥ (lanəguś): krala; እምሀገር (’əmhagar): şehirden.

Fiil çekimleri

Geçmiş Zaman
Tekil Çoğul
Eril Dişil Eril Dişil
1.
2.
3. -a -at -u

Geez dilinde cümle kurulurken, Türkçe'ye benzer bir biçimde özne, gizli özne olarak fiilin içinde saklı olabilir.

Örnek cümleler 1. ነበረ (nabara): O (erkek), oturdu. 2. ነበረት (nabarat): O (kadın) oturdu. 3. ነበሩ (nabaru): Onlar (erkekler) oturdular. 4. ነበራ (nabarāt): onlar (kadınlar) oturdular.

Sözdizim

Ge'ez dili söz diziminde, fiil doğrudan özne tarafından takip edilmektedir. Yalnızca insanları ifade eden özneler düzenli olarak sıfat, cinsiyet ve tekillik çoğulluk açısından fiil ile uyum içindedir. Diğer tüm isimlerin çoğulları, açık bir tercih olmaksızın tekil veya çoğul fiillere sahip olabilir. Dolayısıyla fiiller, gramatik cinsiyet ve tekillik çoğulluk bakımından daima özne ile uyum içinde olmak zorunda değildir.

Örnek cümleler 1. ሖረ፡ንጉሥ። (Ḥora nəguś): Kral gitti. 2. ሖረት፡ብእሲት። (Ḥorat bə’sit): Kadın gitti. 3. ሖሩ፡ነገሥት። (Ḥoru nagaśt): Krallar gitti. 4. ሖራ፡አንስት። (Ḥorā’anəst): Kadınlar gitti.

Kelime haznesi

İsimlerin çoğullarına diğer sami dillerinde olduğu gibi bir ön ek yahut son ek aracılığıyla ulaşılır.

İsimler

አገር (hagar): şehir / አህጉር (’ahgur): şehirler

ንጉሥ (nəguś) kral / ነገሥት (nagaśt): krallar

ቤት (bēt) ev / አብያት (’abyāt): evler

ደብር (dabr): dağ / አድባር (’adbār): dağlar

ነቢይ (nabiy): peygamber / ነቢያት (nabiyāt): peygamberler

ሕዝብ (ḥəzb): halk / አሕዛብ (’aḥzāb): insanlar

ቤተ፡ንጉሥ (bēta nəguś): saray

ሰማይ (samāy): gökyüzü

İsim tamlamaları - status constructus

İki kelimenin bir araya getirildiği durumlarda ilk kelime genellikle -a eki alarak ikinciyi belirler. Kelime -a sesi ile bitiyorsa ek almazken, istisnai olarak -i ile biten isimler, -a eki yerine -ē eki alırlar.

ንጉሠ፡ሀገር (nəguśa hagar): şehrin kralı

ወልደ፡ንጉሥ (walda nəguś): kralın oğlu

ፍልሰተ፡ባቢሎን (fəlsata Bābilon): Babil sürgünü

ቃላተ፡ነቢይ (qālāta nabiy): peygamberin sözleri

ጸሓፊ (ṣaḥāfi) yazar; ጸሓፌ፡ሕዝብ (ṣaḥāfē ḥəzb): halkın yazarı

Fiiller

ነበረ (nabara): oturmak, kalmak, yaşamak.

ወረደ (warada): inmek.

ዐርገ (‛argato): (yukarıya) çıkmak, tırmanmak.

ሖረ (ḥora): gitmek.

መጽአ (maṣ’a): gelmek

ቦአ (bo’a): girmek

ወድቀ (wadqa): düşmek

ሮጸ (roṣa): koşmak

ጐየ (gwayya): kaçmak

ገብአ (gab’a): dönmek, geri gelmek

በጽሐ (baṣḥa): varmak, ulaşmak

Zarflar

ህየ (həyya) / በህየ (ba-həyya): şuraya

እምህየ (’əm-həyya): şuradan, şundan, bu yüzden

ዝየ (zəyya) / በዝየ (ba-zəyya): burada

እምዝየ (’əm-zəyya): buradan, bundan, bu yüzden.

İlgeçler

ምስለ (məsla): birlikte, beraberinde

እንተ’(ənta): aracılığıyla, vasıtasıyla

ታሕተ (tāḥta): altında, aşağısında

Dış bağlantılar

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.