Geez dili
Geez (ግዕዝ), Eritre ve Kuzey Etiyopya'da konuşulmuş eski bir Sami dilidir. Dil Etiyopya Ortodoks Tevhîdî Kilisesi'nin ayin dili olup Ge'ez alfabesi ile yazılmaktadır.
Geez dili | |
---|---|
ግዕዝ | |
Ana dili olanlar | Eritre, Etiyopya |
Dil ailesi |
Afro-Asyatik
|
Yazı sistemi | Geez alfabesi |
Dil kodları | |
ISO 639-2 | gez |
ISO 639-3 | gez |
Ge'ez alfabesi
Ana madde: Ge'ez alfabesi
MS. 3. yüzyılda ortaya çıktığı tahmin edilen Ge'ez dilininin alfabesi, günümüzde Etiyopya ve Eritre'de kullanılmaktadır. Alfabedeki harfler, yanlarına aldıkları çentikler ya da oval ekler aracılığıyla hangi sese işaret ettiklerini gösterirler. Çentik ve oval eklerin tümü düzenli değildir. Toplamda her harfin yedi farklı seslendirilmiş versiyonu bulunmaktadır. Harfler öğrenilirken ilk öğrenilen düzen, birinci düzen olan ä düzenidir. Bunu takiben ortadan sağa doğru atılan çentik u sesi, harfin en alt kısmına atılan çentik i sesi, tepesine atılan çentik a sesi, alt kısmına eklenen oval ek e sesi vermektedir. Sessiz kabul edilen altıncı düzen ve o sesini veren yedinci düzen ise, düzensiz bir ek şemasına sahiptir.
Geez dili grameri
Tanımlıklar ve Cinsiyet
Geez dilinde belirli ya da belirsiz tanımlıklar yoktur. Dolayısıyla örnek olarak ሀገር (hagar) "şehir" ya da "bir şehir", ንጉሥ (nəguś) "kral" ya da "bir kral" anlamlarına gelebilir. Bunun ötesinde bir kelimenin eril ya da dişil olduğunu ele veren hiçbir biçimsel bir ek de yoktur. Kelimelerin cinsiyeti bazı durumlarda o isimlerle bağlanan sıfatlar aracılığıyla tanınabilir. Örneğin ዝንቱ ብእሲ (zəntu bə’si) bu adam anlamına gelirken, ዛቲ ብሲት (zāti bə’sit) bu kadın anlamına gelmektedir. Dolayısıyla ዝንቱ (zəntu) ve ዛቲ (zāti) gibi isim ile bağlanan işaret sıfatlarının cinsiyeti gösterdiği düşünülmektedir. Yine de örneği verilen bu işaret sıfatı yazılı metinlerde yol ፍኖት (fənot) gibi doğal olarak bir cinsiyet atfedilemeyen sözcüklerle bazen zəntu bazen de zāti sıfatı ile birlikte kullanılmaktadır. Bu durumdan böylesi kelimelerin alacağı cinsiyetsel sıfatın değişken ve hatta önemsiz olduğu çıkarımını yapmak mümkündür. Genel olarak gramatik cinsiyetin, insanlar gibi biyolojik cinsiyetleri öngörülebilir varlıklar için titizlikle kullanıldığı, diğerleri için ise değişken olduğu özetlenebilir. İstisnai olarak ayların, yıldızların, meteorolojik olayların, nehirlerin, metallerin ve silahların isimleri çoğunlukla erilken, kasabaların, şehirlerin ve semtlerin isimleri dişildir. Geez dilinde yazılan metinlerin çoğunluğu çeviri metinler olduğundan, bazı kelimelere atfedilen cinsiyetin çeviri esnasında çevrilen dillerden alınan gramatik cinsiyet olması muhtemeldir.
Edatlar
Geez dilinde edatlar genellikle iligili oldukları kelime önünde ayrık bir sözcük olarak yazılırlar. Örneğin içinde, içine ya da -e anlamlarına sahip ውስተ (wəsta) kelimesi, şehir anlamına gelen ሀገር (hagar) kelimesinin önüne yazıldığında (ውስተ፡ሀገር) şehirde ya da şehre gibi anlamlar çıkar. Başka bir örnek üzerinde anlamına gelen ዲበ (diba) kelimesidir. ዲበ፡ደብር (diba dabr): dağın üzerinde.
Bu edatlar dışında eklendikleri kelimelere bitişik yazılan istisnai edatlar da vardır. Bir ön ek gibi yazılan bu edatlar şunlardır: በ (ba-): içinde, birlikte; ለ (la-): -e, için; እም (’əm-): -den, -dan. Örnek kullanım በኀይል (baxayl): var gücüyle; ለንጉሥ (lanəguś): krala; እምሀገር (’əmhagar): şehirden.
Fiil çekimleri
Tekil | Çoğul | |||
---|---|---|---|---|
Eril | Dişil | Eril | Dişil | |
1. | ||||
2. | ||||
3. | -a | -at | -u | -ā |
Geez dilinde cümle kurulurken, Türkçe'ye benzer bir biçimde özne, gizli özne olarak fiilin içinde saklı olabilir.
Örnek cümleler 1. ነበረ (nabara): O (erkek), oturdu. 2. ነበረት (nabarat): O (kadın) oturdu. 3. ነበሩ (nabaru): Onlar (erkekler) oturdular. 4. ነበራ (nabarāt): onlar (kadınlar) oturdular.
Sözdizim
Ge'ez dili söz diziminde, fiil doğrudan özne tarafından takip edilmektedir. Yalnızca insanları ifade eden özneler düzenli olarak sıfat, cinsiyet ve tekillik çoğulluk açısından fiil ile uyum içindedir. Diğer tüm isimlerin çoğulları, açık bir tercih olmaksızın tekil veya çoğul fiillere sahip olabilir. Dolayısıyla fiiller, gramatik cinsiyet ve tekillik çoğulluk bakımından daima özne ile uyum içinde olmak zorunda değildir.
Örnek cümleler 1. ሖረ፡ንጉሥ። (Ḥora nəguś): Kral gitti. 2. ሖረት፡ብእሲት። (Ḥorat bə’sit): Kadın gitti. 3. ሖሩ፡ነገሥት። (Ḥoru nagaśt): Krallar gitti. 4. ሖራ፡አንስት። (Ḥorā’anəst): Kadınlar gitti.
Kelime haznesi
İsimlerin çoğullarına diğer sami dillerinde olduğu gibi bir ön ek yahut son ek aracılığıyla ulaşılır.
İsimler
አገር (hagar): şehir / አህጉር (’ahgur): şehirler
ንጉሥ (nəguś) kral / ነገሥት (nagaśt): krallar
ቤት (bēt) ev / አብያት (’abyāt): evler
ደብር (dabr): dağ / አድባር (’adbār): dağlar
ነቢይ (nabiy): peygamber / ነቢያት (nabiyāt): peygamberler
ሕዝብ (ḥəzb): halk / አሕዛብ (’aḥzāb): insanlar
ቤተ፡ንጉሥ (bēta nəguś): saray
ሰማይ (samāy): gökyüzü
İsim tamlamaları - status constructus
İki kelimenin bir araya getirildiği durumlarda ilk kelime genellikle -a eki alarak ikinciyi belirler. Kelime -a sesi ile bitiyorsa ek almazken, istisnai olarak -i ile biten isimler, -a eki yerine -ē eki alırlar.
ንጉሠ፡ሀገር (nəguśa hagar): şehrin kralı
ወልደ፡ንጉሥ (walda nəguś): kralın oğlu
ፍልሰተ፡ባቢሎን (fəlsata Bābilon): Babil sürgünü
ቃላተ፡ነቢይ (qālāta nabiy): peygamberin sözleri
ጸሓፊ (ṣaḥāfi) yazar; ጸሓፌ፡ሕዝብ (ṣaḥāfē ḥəzb): halkın yazarı
Fiiller
ነበረ (nabara): oturmak, kalmak, yaşamak.
ወረደ (warada): inmek.
ዐርገ (‛argato): (yukarıya) çıkmak, tırmanmak.
ሖረ (ḥora): gitmek.
መጽአ (maṣ’a): gelmek
ቦአ (bo’a): girmek
ወድቀ (wadqa): düşmek
ሮጸ (roṣa): koşmak
ጐየ (gwayya): kaçmak
ገብአ (gab’a): dönmek, geri gelmek
በጽሐ (baṣḥa): varmak, ulaşmak
Zarflar
ህየ (həyya) / በህየ (ba-həyya): şuraya
እምህየ (’əm-həyya): şuradan, şundan, bu yüzden
ዝየ (zəyya) / በዝየ (ba-zəyya): burada
እምዝየ (’əm-zəyya): buradan, bundan, bu yüzden.
İlgeçler
ምስለ (məsla): birlikte, beraberinde
እንተ’(ənta): aracılığıyla, vasıtasıyla
ታሕተ (tāḥta): altında, aşağısında
Dış bağlantılar
- A blog on Classical Ethiopic (Ge'ez)28 Mayıs 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- J. M.Harden, An Introduction to Ethiopic Christian Literature (1926)
- Unicode Chart17 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.