Fizikçiler (oyun)

Akıl hastası olduğunu iddia eden üç fizikçi özel bir hastanede kalmaktadır. İçlerinden biri Albert Einstein olduğunu, diğeri ise Isaac Newton olduğunu iddia eder. Üçüncü fizikçi olan Johann Wilhelm Möbius ise yanlış ellere düştüğü takdirde dünyanın sonunu getirebilecek olan bir formül bulmuştur. Kendini akıl hastası olarak tanıtabilmek ve çığır açan buluşunun yanlış kullanımını önlemek için Süleyman’ın kendisine göründüğünü iddia eder. Newton ile Einstein ise aslında rakip gizli servislerin ajanıdır ve hastanade yalnızca Möbius’un buluşunu ele geçirmek ve kendi amaçları için kullanmak üzere bulunmaktadırlar.

Üç fizikçi de sırları ortaya çıkmasın diye hemşirelerini öldürür. Polis ölümleri araştırmaya geldiğinde Möbius gizli formülünü yok eder. Diğer iki meslektaşını da dünyayı yok olmaktan kurtarmak üzere tehlikeli bilgilerini kendilerine saklamak üzere ikna eder. Ancak fizikçiler çok geç anlaşmaya varır çünkü hastanenin baş doktoru Mathilde von Zahnd, Möbius’un tüm notlarının kopyasını çıkarmıştır. İçlerinde tek gerçek akıl hastası olan Mathilde Süleyman’ın kendisini gerçekten ziyaret ettiğine inanır ve formula kullanarak dünyayı ele geçirmek istemektedir. Ölümler nedeniyle artık kesinlikle deli olmadıklarını kanıtlayamayan üç fizikçi ise akıl hastanesinde kapalı kalır ve Zahnd’ın planlarına engel olamayacak duruma düşerler.

1954 yılında Bikini Adası'nda yapılan atom bombası deneyi.

Fizikçiler oyununun yazıldığı dönemde, 1950’lerin sonu ve 1960’ların başında ABD ile Sovyetler Birliği arasındaki Soğuk Savaş dünyanın siyasi atmosferine damgasını basmaktaydı. 1961 yılında Berlin Duvarı’nın inşasıyla nükleer savaş tehdidi artmıştı. 1957’de Batı Almanya’nın nükleer alanda çalışan 18 bilim insanı, Göttingen Onsekizleri olarak nükleer gücün askerî kullanımına ve Batı Almanya’nın nükleer silahlarla donatılmasına karşı çıkan Göttingen Manifestosu’nu vermişti. 1959 yılında Günther Anders’in yayınladığı "Nükleer Çağ Üzerine Tezler" daha sonra Dürrenmatt’ın Fizikçiler oyununda ileri sürdüğüne benzer argümanlar sunmaktaydı.[1]

Friedrich Dürrenmatt 1950’lerden itibaren küresel politikaya gittikçe artan bir ilgi göstermiştir. Fizikçiler oyununun öncülü sayılabilecek olan Der Erfinder (Mucit) adlı bir skeci, Zürih’te bulunan solcu ve anti-Nazi bir topluluk olan Cabaret Cornichon için yazmıştır. Skeç bütün dünyayı yok edebilecek bir minyatür bomba icat eden bir professor hakkındadır. Profesör, sonuçta dünya barışını sağlamak için minyatür bombayı bir kadının göğüslerinin arasına saklar.[2] 1956 yılında Robert Jungk atom bombasının geliştirildiği Manhattan Projesi ve orada çalışan biliminsanlarının akıbetini anlattığı Heller als tausend Sonnen (Bin Güneşten Daha Parlak) adlı kitabını yayımladı. Dürrenmatt, Aralık 1956’da haftalık Die Weltwoche dergisi için bu kitabın bir edebî eleştirisini yazdı. Bu eleştiride öne sürdüğü teorilere daha sonra Fizikçiler oyununda rastlanmaktadır.[3] Dürrenmatt düşünülebilir olanın gizli kalamayacağını, herkesin düşünce yönteminin tekrar edilebileceğini öne sürerek atom bombası sorununun ancak uluslararası olarak bilimadamlarının fikirbirliğiyle çözülebileceğini önerir. Düşüncelerin sonucunda gelecekte tehlikeye neden açılacaksa “aptal” rolü oynamanın etik bir ilke olarak kabul edilmesi gerektiğini söyler. Biliminsanlarının kararlılığının ancak ne olduğunu tam olarak anlamadıkları atom bombasını kucaklarında bulduktan sonra ortaya çıktığını ve artık çok geç kalınmış olduğunu belirtir.[4]

Dürrenmatt yaşamı boyunca epistemoloji ve bilimsel etik üzerine eğilmiştir. Liseden beri fizik ve matematik ile ilgilenmiştir ancak bunu amatör olarak yaptığını belirtmiştir.[5] Dürrenmatt nükleer fizikçiler hakkındaki görüşlerini Konrad Bleuler gibi yakından tanıdığı biliminsanlarından edinmiştir. Hatta Herbert Georg Beutler karakterinin adı Bleuler’in adını çağrıştırır.[6] Oyunun geçtiği yer olan psikiyatrik koğuşlar hakkındaki bilgileri ise yaşadığı şehir olan Neuchatel yakınlarındaki Préfargier hastanesine ve kuzininin eşinin yönettiği Lozan’daki başka bir hastaneye dayanır.[7]

İlk olarak erkek olan baş doktor karakterinin neden kadın olarak yeniden yazıldığı ve bunda Therese Giehse’nin rolünün ne olduğu konusunda Dürrenmatt farklı ifadelerde bulunmuştur. Jürg Ramspeck ile bir röportajında "Giehse’ye Fizikçiler'in taslağını gösterdiğimde Giehse bana psikiyatrı oynamak istediğini söyledi. Karakter artık bir kadındı."[8] Urs Jenny ile olan röportajında ise bu büyüleyici anekdotun doğru olmadığını, Giehse'nin oynamasını istediği için rolü kadına çevirdiğini ve bu değişikliğin önemli bir tezat oluşturarak uzun süredir aradığı gerilime kavuştuğunu söylemiştir.[9] Fritz J. Raddatz ile bir söyleşisinde de şöyle demiştir: “İlk olarak bir erkek psikiyatrist tasarladım. Sonradan üç fizikçinin tamamen mantıksal dünyasının karşısına yalnızca çılgın bir kadının karşı gelebileceğinin farkına vardım. Aynı kendi evrenini yaratan çılgın bir tanrı gibi.[10]

Dürrenmatt Fizikçiler oyununu 1959 yılında Göktaşı ve Noel Öyküsü ile paralel olarak geliştirmeye başladı. Bir önceki oyunu V. Frank’ın başarısızlığı üzerine Dürrenmatt "görece daha basit bir oyun" yazmayı planlamıştı.[11] Dürrenmatt oyun üzerine çalışmalarını 1961’de tamamladı. Prömiyerin sahne talimatlarının da eklenmesiyle oyun 1962’de Zürih’te Ark Publishing tarafından yayımlandı. 1980 yılında, Dürrenmatt’ın bütün eserlerinin Diogenes Verlag tarafından yayımlanması ile küçük detaylarda farklılıklar içeren oyunun "son versiyonu" oluşmuş oldu.[12]

Rus ikonasında Süleyman tasviri.

Godfrey Kneller'in resmiyle Isaac Newton.

Ferdinand Schmutzer'in 1921 tarihli fotoğrafında Albert Einstein.

Johann Wilhelm MOBİUS:

Fizik alanında çok önemli buluşlar yapmış ve birleşik alan teorisinin formülü ile "Evrensel Buluş Prensibi"ni ortaya koymuştur. Buluşlarının ölümcül sonuçlarını görüp bu sorumluluğun altına girmemek ve insanlığı tehlikeye atmamak için deli taklidi yaparak akıl hastanesine yatar. Kendisini Süleyman'ın ziyaret ettiğini iddia eder. Artık MİSYONER ROSE ile evli olan eski eşi Lisa'yı (FRAU ROSE) ve üç oğlunu kendisine veda etmek için geldiklerinde, kendisini kolayca unutabilmeleri için tanımamazlıktan gelir. Möbius'un insanlığa zarar vermemek için ne kadar büyük fedakârlık yaptığı, deli olmadığını anlayan HEMŞİRE MONIKA'nın evlenme teklifini reddetmesinde görülür. Aslında Monika'yı seven Möbius, serbest kalıp insanlığa zarar gelmemesi için onu öldürür. Büyük güçler tarafından takip edildiğinden korktuğundan bilimsel çalışmalarını yakar ancak hastanenin başhekimi Fraulein Doktor von Zahnd'ın notlarını gizlice kopyaladığını bilmemektedir.

Herbert Georg Beutler, NEWTON, asıl adı Alec Jasper Kilton:

Möbius gibi fizikçidir ve deli taklidi yapmaktadır. Sonradan adı verilmeyen bir Batı Bloğu ülkesi için gizli ajan olarak çalıştığı ortaya çıkar. Möbius'u takip edebilmek için özel olarak Almanca öğrenmiş ve Isaac Newton olduğunu iddia etmiştir. Möbius'u kendi ülkesinin savunması olarak birlikte çalışmaya ikna etmeye çalışır. Nobel Ödülü'nü kazanacağına dair söz verir ve buluşunu insanlığın hizmetine sunmaya zorunlu olduğunu hatırlatır. Buluşların kullanılması ile ilgili bilim insanının değil toplumun sorumluluğu olduğunu savunur.

Ernst Heinrich Ernesti, EINSTEIN, asıl adı Joseph Eisler:

Üç sözde "deli" fizikçinin üçüncüsüdür. O da Newton gibi Möbius'u takip eden gizli bir ajandır ve Soğuk Savaş'ın içindeki diğer tarafı temsil eder. Kendinin Albert Einstein olduğunu iddia eder. Möbius'tan politik bloklardan birisini seçmesini ve ona hizmet etmesini ister. Bir bilim insanı olarak kendi ülkesinde özgür olmadığını ve politik nüfuza sahip olmadığını kabul ederek bilimsel buluşların ahlaki kullanımı ile ilgili bir garanti veremeyeceğini ifade eder. Buluşların kullanılmasının sorumluluğunun siyasi gücü elinde tutanlarda olduğunu savunur.

Fräulein DOKTOR Mathilde von Zahnd:

55 yaşında kız kurusu, kambur doktor akıl hastanesinin sahibi ve başhekimidir. Çılgın zenginlerden ve önemli insanlardan oluşan köklü aristokratik bir aileye mensuptur. Başlarda cömert, insancıl doktoru oynar. Sonradan ise ana gibi şefkat gösteren kadın kisvesinin altında aslında iktidar hırsı içinde olan vicdansız ve gerçekten çılgın olan birisinin olduğu ortaya çıkar. Entrika ve manipulasyon ile Möbius'un tehlikeli çalışmalarını ele geçirir ve kontrol edilemeyen üçüncü güç olarak belirir.

KOMİSER Richard Voss

Fötrü ve pardesüsüyle tipik bir polis komiseridir. Eğitimli ve deneyimli olan komiser aşırı çalışmaktan yorgundur. Önce katilleri adaletin önüne çıkararak cezalandırmaya çalışır ama akıl hastalarına karşı bir şey yapamaz. İkinci bölümde ise yanlış normları kabul etmiş görünür ve suçluları tutuklaması gerektiği hâlde bundan kaçınır.

HEMŞİRE MONIKA Stettler:

Genç ve hevesli bir hemşire. Biraz saf ve oldukça aşırı iyimser. Empati yetkinliği sayesinde hastalarını anlayabilmektedir. Yine de kendisi için önemli olmayan kişiler için fedakârlık yapmak zorunda hissettiğinden mesleğinde sömürüldüğünü düşünmektedir. Romantiktir ve sevdiği insanların yanında olmak ister. Kendinden 20 yaş büyük olan Johann Wilhelm Möbius ile bir süre ilgilenir ve deli taklidi yaptığını anlar. Möbius'a aşık olur. Onun anlaşılamamış bir dahi olduğunu düşünür. Onun için işini bırakıp birlikte yaşayacakları bir gelecek planı yapar. Geleceği düşünüp heyecana kapıldığı için Möbius'un bunlardan ne kadar az etkilendiğinin farkına varmaz. Möbius, buluşlarını saklı tutabilmek için sonunda Monika'yı öldürmek zorunda kalır.

Friedrich Dürrenmatt 1989

Oyun bilimsel etik kavramını sorgular ve bir şeyin düşünülüdüğünde ya da bulunduğunda artık geri dönülemeyeceği konusu üzerine kurulur. Newton ve Einstein bilimin iki farklı yönünü temsil ederler: Biri "saf bilim" için araştırmayı diğeri ise uygulamalı bilimleri. Her iki yöntemin sonucunda da sonuç değişmez, bilim ölümcül sonuçlara yol açar. Her iki yol da başarısızlıkla sonuçlanır. Möbius ise bu ikileme karşı farklı bir yol olan ricat ve tecridi seçmiştir. Ama sonuçta onun seçtiği yolda başarısızlıkla sonuçlanmış ve seyirciyi bilimin ne olursa olsun olumsuzlukla sonuçlanacağı görüşüne yöneltmiştir.

Aslında Fräulein Doktor von Zahnd'ın akıl hastanesinde kalan bir hasta olduğu ve doktor rolü oynadığı önerilmiştir. Bu önerinin altında yatan von Zahnd'ın hastaneyi ailesinden miras olarak elde etmesi geçmektedir. Yani içeride yatan bir hasta olmasına rağmen aynı zamanda sahibi ve idarecisidir. Deli olduğu ise barizdir çünkü sonuçta Süleyman'ın kendisine göründüğüne ve dünya egemenliğini eline alması için desteklediğine inanmaktadır.

Newton ya da Einstein'ın gerçekten deli mi yoksa ajan mı olduğunun ise pek bir önemi yoktur. Asıl önemli olan bilimin bulgularının ne olursa olsun sonuçta hep yanlış ellere düştüğü gerçeğidir. Ayrıca komedya ortak problemlerin yalnızca birlikte çözülebildiğine de işaret etmektedir. Mobius'un bulduğu kendini tecrit etme çözümü de anlamsızdır çünkü sonuçta Fraülein von Zahnd tarafından altedilmiştir. Üç fizikçide sonuçta boyun eğmek zorunda kalmış ve düştikleri ikilemden çıkamamışlardır.

Möbius'un ailesine söylediği gibi insanoğlunun yaşayabileceği tek yer Dünya'dır. Dolayısıyla bilim yaşanabilecek bu tek gezegeni yok etmemek için dikkatli olmak zorundadır. Yoksa insanoğlu "Ay'ın çöllerinde toz içinde" yaşayacak, "Merkür'ün cıva buharları içinde kaynayacak" ya da "Venüs'ün yağ birikintileri içinde çözünecektir."

Dürrenmatt oyunu iki bölüme ayırmıştır. İkinci bölüm, birinci bölümde sunulanların aksini yansıtır. Bu gözlem arada görülen şu farklılıklara dayandırılmaktadır. Öncelikle her iki bölümün açılış sahneleri birbirine paralellikler gösterir. Hemşirelerin boğulması olayı aynıdır, sigara ve içki içme olayı gibi benzer olaylar tekrarlanır. İkinci bölümde olayların tersine dönmesi etkin karakterlerin davranışlarıyla belirginleşir. KOMİSER birinci bölümde ahlaki değerlere sahip değilken (sigara içme teması) ikinci bölümde bu değerleri artık öğrenmiştir. MOBIUS'un sorumluluğu devletin üstlenmesi yerine Fräulein DOKTOR von Zahnd'a bırakır. Birinci bölümde tam bir hayırsever olarak canlandırılan Fräulein DOKTOR von Zahnd ise gerçek emellerini ortaya çıkarır. Çılgın doktor ve dahi hasta tezatı ise hicivseldir ve yaklaşan felaketi gösteren grotesk bir olgudur. Burada Dürrenmatt, özellikle birinci bölümle kıyaslayarak, seyirciyi eleştirel düşünceye sevkeder ve "olası en kötü sonuca" hazırlar. Ayrıca sorumluluğa sahip olamayan üç farklı kurumu eğitimli orta sınıfı temsil eden FRAU ROSE, dini temsil eden MİSYONER ROSE ve devleti temsil eden KOMİSER karakterleriyle resmeder. İkinci bölümde artık olay tersine dönmüş, olgular açıklanmış ve kıyamete doğru gidiş belirginleşmiştir.