Batı Kanada İnuitleri

Batı Kanada İnuitleri (kendilerince Inuvialuk tekil Inuvialuuk ikil Inuvialuit çoğul ), Kanada'da Kuzeybatı Toprakları'nda ve birazı da Yukon'da yaşayan İnuitlerin bir kolu.

Batı Kanada İnuitleri
Inuvialuit & Inuinnait / ᐃᓄᐃᓐᓇᐃᑦ & Natsilingmiut
Önemli nüfusa sahip bölgeler
(Kuzeybatı Toprakları) 5.000 (Uummarmiut dahil) [1]
Diller
Batı Kanada İnuitçesi
Din
Hristiyanlık, eskiden Şamanizm

  1. "Arşivlenmiş kopya". 13 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2010.
Batı Kanada İnuit yerleşimleri (Inuvialuit)
Batı Kanada İnuit yerleşimleri (Inuinnait); Ulukhaktok haricindekiler Nunavut'tadır

Dillerinin iki şivesi Inuvialuktun ve Inuinnaqtun adlarıyla Kuzeybatı Toprakları bölgesininde resmî dildir.

Kültürel açıdan üç ayrı grupta toplanırlar:

  • Mackenzie Deltası İnuitleri : Siglitler ve Uummarmiutlar
  • Banks Adası İnuitleri
  • Merkezi Kanada İnuitleri grubunun alt grubu Bakır İnuitleri (İngilizce Copper Inuit) : Inuinnait

Adlandırma

Inuvialuk (tekil) Inuvialuuk (ikil) Inuvialuit (çoğul) (harfiyen: 'gerçek insan') : ISO 639-3 kodu ikt olan dil ve o dili konuşanlar için kapsamına göre farklı kullanımları vardır.

  1. Batı Kanada İnuitçesi (ikt) konuşan İnuitlerin (= Siglitun, Inuinnaqtun, Natsilingmiutut) ortak adı [1]
  2. Kuzeybatı Topraklarının Inuvialuit Settlement Region (Inuvialuit Nunangit Sannaiqtuaq) bölgesindeki İnuitleri (= Siglit, Uummarmiut, Kangiryuarmiut) belirtmek için de kullanılır.[2][3][4] Bu kullanım ISR bölgesinin idari olarak tek toplum yaratma kaygısından ileri gelir.
  3. Kuzeybatı Topraklarında ise resmî olarak yalnızca Inuvialuktun dilini kullananlara (= Siglit, Uummarmiut) verilerek Inuinnaqtun dilini kullananlar (= Kangiryuarmiut) dahil edilmemektedir.[5]
  4. En dar anlamıyla Inuvialuit, Siglitleri (Inuvialuit proper) belirtmek için de kullanılır.

Kanada'da idari ve politik kaygılarla Inuvialuit adı altında ele alınan Uummarmiutlar gerçekte Alaska'daki Nunamiut İnyupiklerinden koparak Kanada'ya göç etmişlerdir. Dilleri İnyupikçenin bir şivesi olsa da Kanada'da bir Inuvialuktun diyalekti olarak değerlendirilir.

Batıdaki İnuvialuitlere (= Siglit, Uummarmiut) doğudakiler Ualinirmiut (< Ualiniq 'batı' + -miut 'halk') derken, doğudaki İnuvialuitlere (= Kangiryuarmiut) de batıdakiler Kivaninmiut (< Kivaliniq 'doğu' + -miut 'halk') derler. Yaşadıkları şehre göre Tuktuuyaqtuurmiut (People of Tuktuuyaqtuuq), Akłarvingmiut (People of Akłarvik) ve Inuuvingmiut (People of Inuuvik) adlarını alırlar.[6]

Nüfus

2006 sayımına göre Kuzeybatı Topraklarında Inuvialuit Settlement Region bölgesindeki "Inuvialuit" (= Siglit, Uummarmiut, Kangiryuarmiut) nüfusu :

Inuvialuit yerleşimleri (Kuzeybatı Toprakları)[7]
Yerleşim2006 nüfusuInuvialuitKızılderililerMétisYerli olmayanlar
Aklavik5943501851040
Inuvik3.4841,3356301601.260
Paulatuk2942600030
Sachs Harbour122105n/an/a15
Tuktoyaktuk8707052010145
Ulukhaktok39836010030

Kabileler ve Şiveler

Eskimo kabile adları tipik olarak -miut («halk») ekiyle biter ve dil ile şiveleri belitrmek için de buna -un ya da -ut eki getirilir.

  • Siglit İnuitçesi (İngilizce Siglitun, Siglit, Inuvialuktun proper). Kuzeybatı Topraklarında Tuktuyaaqtuuq (Tuktoyaktuk), Paulatuuq (Paulatuk), Ikaasuk (Sachs harbour), ve Inuuvik (Inuvik) şehirlerinde konuşulur.
    • Qikiqtaruqmiut
    • Kupugmiut
    • Kittegaryumiut
    • Nuvuraqmiut
    • Avvagmiut
    • Nuunatahmiut
  • Inuinnaqtun (kendilerince ᐃᓄᐃᓐᓇᖅᑐᓐ , Natsilingmiutlarca Killinirmiut; İngilizce Inuinnaqtun, Inuinnaq, Copper Inuktitut)
    • Kangiryuarmiut İnuitçesi (İngilizce Kangiryuarmiutun subdialect). Kuzeybatı Topraklarında Ulukhaqtuuq (Ulukhaktok, Kangiryuaq, Holman) şehrinde konuşulur.
      • Kanghiryuatjagmiut
      • Kanghirjuarmiut
      • (?) Haneragmiut
      • (?) Puivlirmiut
      • (?) Nagyuktomiut
    • İqaluktuuttiaq İnuitçesi (İngilizce Cambridge subdialect). Nunavut'da Iqaluktuuttiaq (ᐃᖃᓗᒃᑑᑦᑎᐊᖅ, Cambridge Bay) şehrinde konuşulur.
      • Ekaluktomiut
      • Kiglinirmiut
    • Qurluqtuq İnuitçesi (İngilizce Coppermine subdialect, Kugluktuk dialect). Kanada Nunavut'da Qurluqtuq (ᖁᕐᓗᖅᑐᖅ, Kugluktuk, Coppermine) şehrinde konuşulur.
      • Akkuliakattangmiut
      • Noahognirmiut
      • Kogluktomiut
      • Wallirmiut
      • Asiagmiut
      • Pingangnaktomiut
    • Umingmaktuuq İnuitçesi (İngilizce Bathurst subdialect). Nunavut'da Umingmaktuuq (Umingmaktok, Bathurst) şehrinde konuşulur.
      • Nennitagmiut
      • Kilusiktomiut
  • Natsilik İnuitçesi (kendilerince Inuktitun; İngilizce Natsilingmiutut, Natsilik dialect)
    • Nattilik İnuitçesi (kendilerince Nattilingmiutut (dil); İngilizce Natsilik subdialect, Natsilik proper). Nunavut'da ᑕᓗᕐᔪᐊᑦ (Talurjuat/Spence Bay) ile ᓇᐅᔭᑦ (Naujat/Repulse Bay) şehirlerinde konuşulur.
      • Arvertormiut
      • Netsilingmiut
      • Kuungmiut
    • Arviligjuaq İnuitçesi (İngilizce Arviligjuaq subdialect). Nunavut'da ᐊᕐᕕᓕᒡᔪᐊᖅ (Arviligjuaq/Pelly Bay) şehrinde konuşulur.
      • Arviligjuarmiut
      • Sinimiut
    • Utkuhiksalik İnuitçesi (kendilerince Utkuhiksalingmiutitut (dil); İngilizce Utkuhiksalik subdialect, Utkuhikhalik, Gjoa Haven dialect). Nunavut'da ᐅᖅᓱᖅᑑᖅ (Uqsuqtuuq/Gjoa Haven) ile ᖃᒪᓂ‛ᑐᐊᖅ Qamani'tuaq (Baker Lake) şehirlerinde konuşulur.
      • (?) Ahagmiut
      • (?) Hanningařuqmiut
      • (?) Ilivilermiut
      • Ugyulingmiut
      • Qeqertarmiut
      • Utkuhiksalingmiut [İngilizce Utkuhiksalik proper]

Tarih
Paulatuk
Ulukhaktok

Günümüzden 1000 yıl önceye ait Thule halkı (ya da Proto-İnuit) yerleşimi İnuvialuit topraklarından Herschel Adasında (Qiqiktaruk) yapılan arkeolojik kazılarda ortaya çıkmıştır.[8]

20. yüzyıldan önce Inuvialuit Settlement Region bölgesinin ana kabilesi Siglitler idi. 19. yüzyılın ikinci yarısında Beyazlardan (Tan'ngit) gelen yeni hastalıklar yüzünden sayıları dramatik biçimde azalmıştı. 1910 lu ve 1920 li yıllarda Hudson's Bay Company şirketi kürk avcılığı için gereken elemanı Alaska'daki Nunamiutlardan karşılamaya karar verdi. Siglit topraklarına gelen bu yeni İnyupik göçmenleri Uummarmiut (Siglitun ve Uummarmiut şivesinde: < uummaq 'evergreen = herdemyeşil' + -miut 'people = halk') adıyla anılmaya başlandı. Uummarmiutların yoğun olarak yaşadığı Aklavik, İnuit coğrafyasından farklı olarak ağaç çizgisinin içinde kalır. Siglitler ile Uummarmiutlar arasında ilk başlarda görülen yoğun nefret ve düşmanlık zamanla azalmış ve halkların kaynaşmasına yol açmıştır. Kabileler arasında yapılan evlilikler bu kaynaşmayı hızlandırmıştır.

Sosyal yaşam

Köy odası

Eskimo köy odası (Siglitçe Qadjgiq) : Alaska'daki İnyupiklerin Qargi'leriyle aynıdır.

Dil ve Eğitim
Ana madde: Batı Kanada İnuitçesi

Kuzeybatı Topraklarının 11 resmî dili arasında Inuvialuktun (= Siglitun & Uummarmiutun) ile Inuinnaqtun (= Kangiryuarmiutun) da bulunuyor.[5]

Geleneksel edebiyatları sözlü olup menkıbe (unipkaat) ile hikâyelerden (quliat) oluşur.

İngilizce Uummarmiutun Siglitun Kangiryuarmiutun
Hello atitu atitu haluuqtuq
Good Bye ilaatnilu ilaannilu / qakugulu ublaakun
Good Morning uvlaami ublaami ublaami
Thank You quyanaq / quyanainni quyanainni quana
You're Welcome amiunniin amiunniin nam-maktak
How Are You? qanuq itpit? qanuq itpit? qanuq ipit?
I'm Fine. Good nakuurunga nakuuyumi / nakuuyumi assi naammaktunga
Yes ii ii ii
No naagga naaggai imannaq
That's All! taima / tahamma taima taima

Nunavut'ta anadili olarak diller (hepsi de resmî dildir):

1. Inuktitut 20,185 69.54%
2. İngilizce 7,765 26.75%
3. Fransızca 370 1.27%
4. Inuinnaqtun 295 1.02%

Avcılık ve toplayıcılık
Beaufort Denizi kıyısında kutup ayıları, 2005

Bütün Eskimo halkları gibi İnuitler de avcı ve toplayıcıdır. İnuvialuit bölgesinde mevsimlere göre avcılık ve toplayıcılık çeşitlenir:

  • İlk bahar (Upinraksaq): ren geyiği avı, balık avı, kaz avı, boz ayı avı
  • Yaz (Auyaq): ren geyiği avı, balina avı, balık avı, bitki ve böğürtlensi meyve toplama
  • Son bahar (Ukiaksaq): ren geyiği avı, balık avı, fok avı, kaz avı, bitki ve böğürtlensi meyve toplama
  • Kış (Ukiuq): ren geyiği avı, balık avı, fok avı, kutup ayısı avı

Kanada'daki İnuvialuitler ile Alaska'daki İnyupikler arasında geçmişte olduğu gibi bugün de ticari ilişkiler sürmektedir. Hatta saha ve avlar için anlaşmalar dahi yapabilmektedirler.[9]

Din

Şamanizm

Angatkut (şamanlar), erkek ya da kadın olabilir. Inuvialuit bölgesinde en çok tanınan Kublualuk adlı şaman bir efsane haline gelmiş olup hikâyeleri bugün bile anlatılır.[10]

Inuvialuitlerde şamanlarla (angatkut) karıştırılmaması gereken geleneksel olarak iki tür doktor (otacı) vardır. Elleriyle hastalığı hissedip tedavi edenler (Saptaqtit) ile kanatma gibi küçük işlemlerle tadavi edenler (Pilaqtuqtit). Bu doktorlar kesinlikle şaman (angatkut) olarak kabul edilmez.[10]

Giyim Kuşam

Giyecek

Makłak (sg) / Makłat (pl) : bot (mukluk)

Mutfak
Ana madde: Eskimo mutfağı

Geleneksel besinleri ren geyiği, misk sığırı, kutup tavşanı, misk sıçanı, fok, ördek, kaz, balık ve böğürtlensi meyvelerdir.

Ayrıca bakınız

Dipnotlar
  1. "Arşivlenmiş kopya". 11 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ekim 2010.
  2. "Arşivlenmiş kopya". 6 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2010.
  3. "Arşivlenmiş kopya". 28 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2010.
  4. "Inuvialuit Final Agreement" (PDF). 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2010.
  5. http://www.gov.nt.ca/langcom/pdf/Official_Languages_Map.pdf
  6. Inuvialuit Settlement Region Traditional knowledge Report, Ağustos 2006
  7. All figures from the Canada 2006 Census, Aklavik, Inuvik, Paulatuk, Sachs Harbour 8 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Inuvaluit figure is for all Aboriginal peoples), Tuktoyaktuk and Ulukhaktok.
  8. "Qikiqtaruk - Inuvialuit Archaeology on Herschel Island". 6 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2010.
  9. "Inuvialuit - Inupiat Polar Bear Management Agreement in the Southern Beaufort Sea" (PDF). 16 Ekim 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2010.
  10. Inuvialuit Settlement Region – TK Study, August 2006 (2)

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.