Yaşlanma
Her canlının belirli bir yaşam süresi vardır. Döllenen hücre, gelişimi tamamlayıp yeni döller verdikten sonra yaşlanmaya başlar. Yaşlanma sonucu ölüm meydana gelir. Yaşam uzunluğu türlere göre değişkenlik gösterir. Ömür ile vücut büyüklüğü arasında herhangi bir bağlantı bulunamamıştır. Yapıları benzer olan hayvanların hayat süreleri arasında büyük farklılıklar olabilir. Bazı hayvanların yaşam süreleri şöyledir:
| Canlı | Yaşam süresi |
|---|---|
| Balinalar | 300-400 yıl |
| Kaplumbağalar | 300-350 yıl |
| Filler | 70-90 yıl |
| Atlar | 40-45 yıl |
| Sığırlar | 20-25 yıl |
| Köpekler, Keçiler | 12-15 yıl |
| Tavşanlar | 5-7 yıl |
| Sıçanlar | 3 yıl |
| Tavuklar, Ördekler | 20 yıl |
| Atmacalar, Puhular, Papağanlar | 60-100 yıl |
| Bazı sazanlar | 60-80 yıl |
| Yayınbalığı | 100 yıl |
| Kraliçe karınca | 1-5 yıl |
Eklembacaklılarda ömür gün olarak ölçülürken, birgün sinekleri denilen sinekler birkaç saat, en fazla bir gün yaşabilmektedir. Çoğu hayvanın ergini, beslenme yapmadan sadece üremek için meydana gelir.
Yaşlanmanın nedenini araştıran bilim dalı gerontolojidir. Yaşlanan bireylerde meydana gelen yapısal ve ruhsal bozuklukları, yaşlanmanın belirtilerini inceleyen bilim dalına simptomatoloji denir. Yaşlanma, doğumdan önce başlar ve belli bir süre sonra hızlanır.
İnsanlarda Yaşlanma[1][2][3]
Canlıların yaşlanma sürecini endojen ya da ekzojen faktörler belirler. Olguya insanlar açısından bakıldığında, endojen faktörler arasında en önemlisi serbest radikallerdir. Çevresel (ekzojen) ya da yapısal (endojen) faktörler akut ve güçlü olduklarında ölüme, küçük miktarlarda ve kronik etkilerini birikerek gösterdiklerinde ise yaşlanmaya neden olurlar. İnsanların yaşlandıkça çok sayıda dejeneratif hastalıklarla karşılaşmalarının temelinde bu faktörlerin etkisi vardır.
Yaşlanma hızı bireysel farklılıklar gösterir. Bireysel farklılıklara neden olan çok sayıda faktör vardır. Bunlara arasındaki en önemli faktör "genetik eğilim"dir. Anne ve baba ile onların atalarındaki yaşam süresi çocuklarının yaşam süresini önemli düzeyde etkiler. Kalıtsal olabilen hastalıklar (metabolizma hastalıkları; örneğin diabet), kanser oluşumunda etkili gen mutasyonları mutasyonları, vb yaşam süresini kısaltırlar. Çevresel (ekzojen) faktörler başlıcaları şunlardır;
- Beslenme bozuklukları: aşırı kalori yüklenme ya da açlık
- Sosyal çevre: hareketsizlik, stres
- Toksik maddeler: alkol, sigara, eroin, kokain, amfetamin gibi toksik maddelere bağımlılık; toksik madde içeren laboratuvarlar
- Meslek: madencilik, radyasyonlu işler, iş kazaları
Yaşlanma modelleri
Model sistemler üzerinde yalpan çalışmalar, yaşlanmanın bir gen grubu tarafından kontrol edildiğini göstermektedir. Bu kapsam içinde;
- Hücre yaşlanması: insanlar yaşlandıkça hücrelerinin yenilenme hızı da düşmektedir. Çocuklardaki hücre yenilenmesi yaşlı bireylere oranla çok hızlı ve sağlıklıdır. Yaşlılardaki hücre yenilenmesi ise “yaşlanma olgusunun aşırı ivme kazandığı” hastalardan daha yavaştır; örneğin, DNA mutasyonu sonucu ortaya çıkan Werner sendromunda yaşlanma belirtileri çok erken yıllarda ortaya çıkar.
- Metabolik ve Genetik zararların birikmesi: organizma tarafından onarılamayan ve etkileri birikerek artan faktörlerden oluşan zararlardır. En iyi örnek “serbest oksijen radikalleri (ROS)”dir. Aşırı ROS oluşumu (radyasyon etkisi) ya da antioksidan madde (glutathione peroxidase, superoxide dismutase) yetersizliği yaşlanma sürecini aşırı biçimde hızlandırır.
- DNA zararlarının algılanmasındaki ve onarılmasındaki aksamalar: hızlı bir yaşlanma sürecinin önemli nedenlerinden biridir (Werner sendromu, ataxia-telangiectasia hastalığı),
- Organellerin işlevlerinde aksamalar: hücre yaşlanmasını hızlandırmaktadır.
İnsan hücrelerinin yaşlanma ve yenilenme süreleri
- Deri epiteli: 10-30 gün
- Ağız epiteli 2-3 gün
- Mide epiteli: 2-9 gün
- İnce bağırsak epiteli: 1-4 gün
- Kalın bağırsak epiteli: 6 gün
- Alyuvarlar: 120 gün (maks)
- Trombositler: 10 gün
- Nötrofiller: 1-5 gün
- Eozinofiller 2-5 gün
- Kemik iliği kök hücreleri: 2 ay
- Akciğer alveol hücreleri: 8 gün
- Vagina epiteli: 6 gün
- Sperm: 2 ay
- Karaciğer epitel hücreleri: 180-400 gün
- Düz kas hücresi: yıllar
- Çizgili kas hücresi: yenilenmez
- Kalp kası hücresi: yenilenmez
- Nöronlar: yenilenmez
Ayrıca bakınız
- Ölüm
- Progeria hastalığı (erken yaşlanma)
- Gerontoloji
- Simptomatoloji
- Geriatri
Kaynakça
- Kumar V, Abbas AK, Aster JC. Robbins and Cotran Pathologic Basis of Disease. 9th edt., Elsevier Saunders, Philadelphia, 2015
- Goljan EF. Rapid Review Pathology. 5th edt., Elsevier, Philadelphia, 2019
- https://www.maksillofasiyalsendromlar.org/aging