Vladimir Dal

Vladimir Dal, Rus İmparatorluğunun Novorossiya idari bölgesinde Yekaterinoslav Valiliği'ne bağlı Lugansky Zavod kasabasında (bugünkü Ukrayna'nın Dnipropetrovsk oblastına bağlı Luhansk şehri) dört çocuklu bir ailenin en büyük oğlu olarak dünyaya geldi. Babası Johan Christian von Dahl (1764-1821), Danimarka asıllı bir ilahiyatçı ve doktordu. Rusya'ya göç ettiğinde anadilinin yanı sıra Almanca , İngilizce , Fransızca , Rusça , Yidiş , Latince , Yunanca ve İbranice dillerini konuşabiliyordu. Bildiği diller nedeniyle II. Katerina tarafından kütüphaneci olarak görevlendirildi. Tıp eğitimini Jena'da aldı. 1799'da Rus vatandaşı olurken adını Ivan Matveev Dahl olarak değiştirdi. Annesi Maria Khristophorovna Freitag, baba tarafından içinde çok sayıda akademisyen barındıran Alman bir aile ile anne tarafından Fransız Huguenot [1] bir aileden geliyordu, Beş dil konuştuğu sanılmaktadır. Ailesi 1797'de Luhansk dökümhanesinde çalışanlar için kurulan Lugansky Zavod'a yerleşti. Babası tesisin aile hekimi olarak çalışmaya başladı.

Dal, dört yaşındayken ailesi Luhansk'tan Nikolaev'e taşındı. 16 yaşına kadar Nikolaev'de yaşayan Dal'ın doğduğu dönemde bölgede ortak bir dil olarak empoze edilen Rusça, sömürgeleştirmenin aracı olmakta, Ukrayna dili ve kültürü ise küçük şehirlerde, köylerde ve kırsal alanlarda varlığını korumaya çalışmaktaydı. Zamanla Ukraynalılar da bölgede yaşayan Rumlar, Bulgarlar, Ermeniler, Tatarlar, ve diğer halklar gibi hızla Ruslaştırıldılar. Vladimir Dal, bu insanların ve kültürlerin etnik karışımının etkisi altında büyüdü. Gerek aileden gerekse çevreden gelen etkiyle ve merakı sonucu 12 dil konuşabiliyordu. Türkologlar tarafından Türk dili ve lehçelerini ilk anlayanlardan biri olarak kabul edilir.

İlk öğretimini anne ve babasından evde aldı. 14 yaşına geldiğinde kardeşi ile birlikte St. Petersburg Bahriye Mektebi'ne girdi.

1819 yılında mezun olarak, 1826 yılına kadar Rus donanmasında görev yaptı. 1826 yılında Dorpat Üniversitesi'nde tıp eğitimine başladı. Rusça dersleri vererek sıkışık bir tavan arasında yaşadı. Tıp eğitimi almakla birlikte dile karşı ilgisi devam ediyordu; bir bilim adamı için o dönemde gerekli olan Latince ile ilgilendi. Yaptığı çalışmayla Üniversite'nin felsefe fakültesinden gümüş madalya kazandı. Üniversite boyunca zihinsel yönlülüğü nedeniyle teşvik gördü.[2]. 1828 yılında Rus-Türk Savaşı'nın başlaması nedeniyle ordunun askeri tıp hizmetinn güçlendirmesi talebine uyarak orduya katıldı ve çalışmalarını yarım bırakmak zorunda kaldı. Silistre kuşatmasında ve Edirne'nin işgalinde bulundu. Ukrayna'da veba ve kolera ile savaştı. St. George madalyası aldı.[3] 1831-1832'de Polonya'ya karşı savaşta[4] askeri doktor olarak görev aldı. Savaş sırasında gösterdiği yararlılık nedeniyle 1831'de Aziz Vladimir Haçı'nı kazandı. Savaştan sonra Petersburg Askeri Hastanesi'nde görev aldı, özellikle göz ameliyatlarıyla isim yapan bir cerrah olarak çalıştı.[5] Bir süe sonra cerrahlıktan vazgeçerek, oftalmoloji ve hemeopati ile ilgilendi. Çeşitli makaleler yazdı. Üstleriyle anlaşmazlığa düşerek Petersburg Askeri Hastanesi'ndeki görevinden istifa etti. Orenburg Valiliğinde içişlerinde idari görev aldı. 1833 yılında, Julia Andre (1816-1838) ile evlendi. Lev Vladimirovich (1835 - 1878) ve Yulia Vladimirovna (1838 - 1864) adlarında iki çocuğu oldu.[6] Karısının ölümünden sonra Rus Ordusunun Hive Hanlığı üzerine yaptığı 1839-1840 yıllarında iki yıl süren sefere katıldı. 1840'ta ikinci kez evlendi, eşi Ekaterina Lvovna Sokolova'dan Maria, Olga ve Ekaterina adında üç kızı oldu.[7] 1859 yılında emekli olmadan önce St Petersburg ve Nijniy Novgorod'da içişlerinde idari görevlerde bulundu. Nijni Novgorod'da geçirdiği on yıl çalışmaları için çok yararlı oldu. Etnografya ve dil ile ilgili onlarca makale yayınladı. İleride yayınlanacak atasözleri ve sözlük çalışmalarının ön çalışmalarını burada gerçekleştirdi. 1859 yılında emekli olarak ölünceye kadar yaşayacağı Moskova'ya yerleşti. Vladimir Dal, Lutheryen bir aileden geliyordu. Ölümünden bir yıl önce, bir rahibin daveti üzerine Rus Ortodoks Kilisesi'ne katıldı. Dal, 22 Eylül 1872'de Moskova'da öldü ve Vagankovskoye mezarlığına gömüldü.[6] Ölümünden sonra Luhansk'taki evi, ailesi ve çalışanları tarafından Edebiyat Müzesi haline getirildi.

1840'ta tarihimizde Şam vakası olarak adlandırılan Yahudilere atılan kan iftirasının Avrupa'nın pek çok ülkesinde ve Rusya'da yayılması nedeniyle, Çar I. Nikolay doğruluk derecesinin araştırılması için Vladimir Dal'a talimat verdi. 1844 yılında, Dal tarafından sadece Çar ve üst düzey yetkililer için 10 kopya olarak hazırlanmış 100 sayfalık bir rapor sunuldu. Rapor "Yahudiler ve Hristiyan Çocukların Kanlarının Kullanımı ve Öldürülmeleri Soruşturması" başlığını taşıyordu. Dal, raporunda Yahudilerin büyük çoğunluğunda, ritüel cinayetler ve büyü amaçlı kan kullanımı olayının duyulmadığını ancak fanatik Hasidik Yahudilerce işlendiğini iddia etti.[8]

1914 yılında, Vladimir Dal'ın ölümünden 42 yıl sonra, Kiev'de ritüel cinayetle suçlanan yahudi Menahem Mendel Beilis'in duruşma sırasında. 70 yaşındaki "kan iftirası raporu", yazarının adı belirtilmeksizin "Ritüel Cinayet Notları" adı altında St Petersburg'da yayınlandı.[9] Vladimir Dal tarafından hazırlanmış olan rapor, Rusya İmparatorluğu'ndaki anti-semitizmin araçlarından birisi olarak kullanılmıştır.

Vladimir Dal, Orenburg'ta bulunduğu sırada bölgenin flora ve faunası hakkında yaptığı çalışmalar nedeniyle 1838 yılında Petersburg Bilimler Akademisi doğa bilimleri bölümüne üye kabul edilmiştir. Dal'ın akademiye kabul edilişi doğa bilimleri ile olmuş ancak 1863'te Akademinin Rus Dili ve Edebiyatı bölümüne transfer olmuştur.[10] 1861'de Sözlük'ün ilk cildi yayınlandığında İmparatorluk Coğrafya Cemiyeti tarafından kendisine Constantin madalyası verilmiştir. 1868'de Rus Edebiyatı Sevenler Derneği'ne kabul edilmiş, Sözlük ile ilgili çalışmaları nedeniyle İmparatorluk Bilimler Akademisi tarafından Lomonosov Madalyası ile onurlandırılmıştır.

28 Mart 1985'te Nikolaev şehrinde yaşadığı dönem anısına, anıtsal bir plaka konulmuş,[11] 1986'da Moskova'da adına bir müze kurulmuştur. Doğumunun 200. yıldönümü nedeniyle, 2000 yılı, UNESCO Genel Konferansı tarafından Uluslararası Vladimir Dal Yılı ilan edilmiştir.[12] 2001 yılında, Luhansk'ta bulunan üniversiteye Doğu Ukrayna Volodymyr Dahl Ulusal Üniversitesi adı verilmiştir.[13]

Vladimir Dal'ın edebiyat alanındaki ilk deneyimi neredeyse başarısızlıkla sona erdi. 1823-1824 arasında görev yaptığı Karadeniz Filosu'nda komutanı Aleksey Greig ile ilgili yazdığı deneme, tutuklanmasıyla son buldu. Beraat etiikten sonra Kronştad'a gönderildi. 1927-1930 yılları arasında birkaç şiiri ve "Çingene" adlı romanı bazı dergilerde yayınlandı. Edebiyat alanındaki asıl denemelerini 1832 yılında Kazak Lugansky takma adıyla yaptı.

Nikolai Gogol vari bir şekilde birkaç gerçekçi deneme yayınladı.

Vladimir Dal, genç yaşından itibaren asıl olarak dil ve folklor ile ilgileniyordu. Rusya kırsalında yürüyerek yolculuk ediyor, bölgedeki çeşitli Slav dillerinde anlatılan masalları, hikâyeleri ve atasözlerini topluyordu. 1832 yılında peri masallarından oluşan ilk koleksiyonunu Rus dilinde yayınladı. Bu kitap nedeniyle Dorpat Üniversitesi'nde doktora yapmaya davet edildi ve kitabı edebiyat doktoru derecesi için bir tez olarak kabul edildi. Ancak Eğitim Bakanlığı tezi güvenilir bulmadı. Dal, kitabıyla ilgili olarak dili ve hicivleri nedeniyle rahatsız edici bulunarak tutuklandı, Vasily Zhukovski tarafından Prens Hikolay'a durumun anlatılması ve prensin de İmparator II. Aleksandr'a yaptığı telkinler sonucu serbest bırakıldı. Dal'ın elinde toplatılan kitaptan ancak birkaç nüsha kalmıştı. Kitabının bir kopyasını Alexander Pushkin'e vermeye karar verdi ve Puşkin ile bu sayede tanışarak dost oldu. Puşkin, onu sözlük çalışması için yüreklendirdi ve destekledi. Dal'ın yayınlanmayan bazı derlemeleri arkadaşı Alexander Pushkin tarafından kullanıldı ve Rus dilinde en bilinen metinlerden bazıları haline geldiler. Ölümcül düellosundan sonra Puşkin yatağında ölümü beklerken ünlü şaire Dal baktı, otopsisinde yer aldı ve ölüm raporunu imzaladı. 1833-1839 yılları boyunca Dal, Kazak Lugansky takma adıyla hikâyelerini dergilerde yayınlamaya devam etti.

Vladimir Dal, 1850'ler ve 1860'lar boyunca sözlük çalışmalarına ve kapsamlı derleme seyahatlerine devam etti. 1859'da derledikleri üzeride çalışabilmek için emekli olmaya karar verdi. Moskova'ya yerleşti ve Büyük eseri "Yaşayan Büyük Rus Dili Açıklamalı Sözlüğü" üzeride çalışmaya başladı. Sözlük, 1863-1866 yılları arasında dört büyük cilt olarak yayımlandı. Bunu birkaç yıl sonra 30 binden fazla girdi içeren Rus Halkının Atasözleri ve Özdeyişleri izledi. Her iki kitap da sayısız kez ve sayıda yeniden basıldı. Dal, benimsenmiş, kullanılan kelimelerden ziyade doğallığın güçlü bir savunucusu oldu. Sözlüğü 20. yüzyılın başına gelindiğinde edebiyat üzerinde güçlü bir etkiye sahip olmuştu.[15]

Cambridge'de okurken, Vladimir Nabokov'un Dal'ın sözlüğünün bir kopyasını alıp her akşam en az on sayfa okuduğu, beğendiği sözcük ve ifadelerin altına not düştüğü bilinmektedir. Aleksandr Soljenitsin'nin Ekibastuz esir kampına gönderildi zaman yanına aldığı tek kitap Dal'ın sözlüğü olmuştur.[16] Dal'ın sözlüğünün kapsamlı yapısı bugün bile kritik dilsel önemi olan bir yapıdır. Bunun nedeni özellikle çeşitli şivelere ait toplanan kelimeleri uzun süredir kullanılmıyor olmasıdır. Sözlük sonradan Slavlara ait en kapsamlı etimolojik sözlüğü olan Vasmer'in "Rus Dilinin Etimolojik Sözlüğü"ne taban oluşturmuştur.

Vladimir Dal,'ın derlemeci yönü etnografya alanında da kendini göstermişti. Derlediği halk şarkılarını, İmparatorluk Halk Kütüphanesi'nde folklor derlemeleri ile uğraşan Petro Kireyevsky'ye verdi. Bu şarkılar sonradan Rovinsky Yayıncılık tarafından basılmıştır. Vakit bulamadığı için topladığı peri masallarının yayınlanmasını 1850'lerin sonunda Aleksandr Afanasyev’e bırakmıştır.