Ubıhça
Ubıhça veya Vubıhça (Ubıhça: tʷaxəbza veya paxəbza) Kuzeybatı Kafkas dillerinden bir tanesiydi. 1992'de bu dili konuşan son kişi Tevfik Esenç'in yaşamını yitirmesiyle birlikte ölü dil hâline geldi.[1] Alfabesi yoktur.
Ubıhça | |
---|---|
Telaffuz | [tʷaxəbza] |
Bölge | Manyas |
Etnisite | Ubıhlar |
Ölü dil | Ekim 1992 Tevfik Esenç'in ölümü |
Dil ailesi |
Kuzeybatı Kafkas dilleri
|
Dil kodları | |
ISO 639-3 | uby |
Ubıhça (tükenmiş) |
Etimoloji
Ubıh sözcüğü Adıgece "Vub Irmağı aşağısında oturanlar" anlamına gelen Vıbıyıh deyiminden gelmiştir. Ubıh dili "Ubuh", "Ubih", "Ibıh", "Wıbıh", "Vubıh" ya da "Wubıh" gibi değişik biçimlerde de yazılmaktadır. Adıgece özgün telaffuz biçimi "Vıbıh" ya da "Wıbıh" iken diğerleri Rusça telaffuzundan aktarmadır.
Ubıhlar ise kendilerine "Kıyıda oturanlar" anlamına gelen Pehı ya da Tahe adını vermiş, dillerine de "Karadeniz kıyısında oturanların dili" anlamına gelenleri yani Pehıbze ya da Tahebze demişlerdir. Bze Ubıh ve Adıge dillerinde "dil" demektir.
Sesbilim
Standart Ubıhçanın sesbilimi
Standart Ubıhçanın ünsüz envanterinin Uluslararası Fonetik Alfabe gösterimi aşağıda verilmiştir:
Çiftdudaksıl | Dişyuvasıl | Artdişyuvasıl | Damaksıl | Artdamaksıl | Küçükdilsil | Gırtlaksıl | ||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
öndilsil kapalı |
öndilsil | uçdilsil | ||||||||||||||||||||
- | yut. | - | dud. | yan. | - | dud. | - | dud. | dam. | - | dud. | yut. | dam. | - | dud. | yut. | yut. & dud. | |||||
Patlamalı | ötümsüz | [p] | [pˤ] | [t] | [tʷ] | [kʲ] | [k] | [kʷ] | [qʲ] | [q] | [qʷ] | [qˤ] | [qˤʷ] | [(ʔ)] | ||||||||
ötümlü | [b] | [bˤ] | [d] | [dʷ] | [ɡʲ] | [ɡ] | [ɡʷ] | |||||||||||||||
dışgırtlaksıl | [pʼ] | [pˤʼ] | [tʼ] | [tʷʼ] | [kʲʼ] | [kʼ] | [kʷʼ] | [qʲʼ] | [qʼ] | [qʷʼ] | [qˤʼ] | [qˤʷʼ] | ||||||||||
Patlamalı sürtünmeli | ötümsüz | [t͡s] | [t̠͡ʃ] | [ȶ͡ɕ] | [ȶ͡ɕʷ] | [ʈ͡ʂ] | ||||||||||||||||
ötümlü | [d͡z] | [d̠͡ʒ] | [ȡ͡ʑ] | [ȡ͡ʑʷ] | [ɖ͡ʐ] | |||||||||||||||||
dışgırtlaksıl | [t͡sʼ] | [t̠͡ʃʼ] | [ȶ͡ɕʼ] | [ȶ͡ɕʷʼ] | [ʈ͡ʂʼ] | |||||||||||||||||
Sürtünmeli | ötümsüz | [f] | [s] | [(sʷ)] | [ɬ] | [ʃ] | [ʃʷ] | [ɕ] | [ɕʷ] | [ʂ] | [x] | [χʲ] | [χ] | [χʷ] | [χˤ] | [χˤʷ] | [h] | |||||
ötümlü | [v] | [vˤ] | [z] | [(zʷ)] | [ʒ] | [ʒʷ] | [ʑ] | [ʑʷ] | [ʐ] | [ɣ] | [ʁʲ] | [ʁ] | [ʁʷ] | [ʁˤ] | [ʁˤʷ] | |||||||
dışgırtlaksıl | [ɬʼ] | |||||||||||||||||||||
Genizsil | [m] | [mˤ] | [n] | |||||||||||||||||||
Sürtünmesiz | [l] | [j] | [w] | [wˤ] | ||||||||||||||||||
Titrek | [r] |
Ubıhça 84 ünsüze karşın [a] ve [ə] olmak üzere yalnız iki ünlüye sahiptir.
Karacalar ağzının sesbilimi
Balıkesir'in Karacalar köyünde yaşayan Osman Güngör tarafından konuşulan ve farklı özellikler gösteren bir Ubıhça ağzı, 1960'lı yıllarda Georges Dumézil tarafından belgelenmiştir. Karacalar Ubıhçasının ünsüz envanterinin Uluslararası Fonetik Alfabe gösterimi aşağıda verilmiştir:
Dudaksıl | Dişyuvasıl | Artdişyuvasıl | Damaksıl | Artdamaksıl | Küçükdilsil | Gırtlaksıl | |||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
öndilsil kapalı |
öndilsil | uçdilsil | |||||||||||||||||||||
yum. | güç. | yut. | yum. | dud. | yan. | yum. | dud. | yum. | dud. | yum. | güç. | dud. | güç. dud. | yum. | güç. | dud. | güç. dud. | yut. dam. | |||||
Patlamalı | ötümsüz | [p] | [pː] | [t] | [k] | [kː] | [kʷ] | [q] | [qː] | [qʷ] | [qːʷ] | [(qˤʷ)] | [(ʔ)] | ||||||||||
ötümlü | [b] | [bː] | [(bˤ)] | [d] | [ɡ] | [ɡː] | [ɡʷ] | ||||||||||||||||
dışgırtlaksıl | [pʼ] | [pːʼ] | [tʼ] | [kʼ] | [kːʼ] | [kʷʼ] | [qʼ] | [qːʼ] | [qʷʼ] | [qːʷʼ] | |||||||||||||
Patlamalı sürtünmeli | ötümsüz | [t͡s] | [t̠͡ʃ] | [ȶ͡ɕ] | [ȶ͡ɕʷ] | [ʈ͡ʂ] | |||||||||||||||||
ötümlü | [d͡z] | [d̠͡ʒ] | [ȡ͡ʑ] | [ȡ͡ʑʷ] | [ɖ͡ʐ] | ||||||||||||||||||
dışgırtlaksıl | [t͡sʼ] | [t̠͡ʃʼ] | [ȶ͡ɕʼ] | [ȶ͡ɕʷʼ] | [ʈ͡ʂʼ] | ||||||||||||||||||
Sürtünmeli | ötümsüz | [f] | [s] | [ɬ] | [ʃ] | [ʃʷ] | [ɕ] | [ʂ] | [x] | [χ] | [χː] | [χʷ] | [χːʷ] | [h] | |||||||||
ötümlü | [v] | [vː] | [z] | [ʒ] | [ʒʷ] | [ʑ] | [ʐ] | [ʁ] | [ʁː] | [ʁʷ] | [ʁːʷ] | ||||||||||||
dışgırtlaksıl | [ɬʼ] | ||||||||||||||||||||||
Genizsil | [m] | [mː] | [n] | ||||||||||||||||||||
Sürtünmesiz | [l] | [j] | [w] | [wː] | |||||||||||||||||||
Titrek | [r] |
Tarihçe
Ubıh dili, 1864'te Ubıhların diğer Çerkes toplulukları ile birlikte Türkiye'ye sürülmelerinden önce, Çerkesya'nın Karadeniz kıyısında, kuzeyde Şahe (Şex-Шэх) Irmağından güneyde Adler'e değin uzanan bir alana yayılmış Ubıhlar tarafından konuşulmuştur. Fransız Lullié'ye göre, 1846'da sadece 1-2 köy halkı tarafından konuşulmaktaydı.[2] Lavrov'a göre de Ubıhların bir bölümü, Ubıhça dışında Adığece ve Ciget Abhazcasını benimsemişti.[3]
Osmanlı'ya göç
1864'te Osmanlı Türkiyesi'ne yapılan göçler sonucu Ubıhların bir bölümü, diğer Çerkeslerle birlikte, Kuzey Anadolu ve Balkan topraklarına yerleştirildi, boşaltılan yerler ise gerilla tipi direnişlerin temizlenmesinden yani 1880 yılından sonra Rus yerleşimine tahsis edildi.[4] 1864'te Orta Laba Irmağı soluna yerleştirilen ya da saklandıkları dağlardan sağ kurtulup Kuban Irmağı civarına yerleşmiş olan Ubıhların çoğu ise, Rus yönetiminin baskıları sonucu, özellikle 1878 yılından sonra, diğer Adigelerle birlikte Türkiye'ye göç etmiştir. Bunun sonucunda Kafkasya'da artık bir Ubıh yerleşimi kalmamıştır. Kafkasya'da kalmış Ubıh sayısı 1880'de 80'e düşmüş, bu Ubıhlar da, oralardaki Şapsığ ve diğer Adıgelere karışmışlardır. Örneğin İlk Adıge Cumhuriyeti Devlet Başkanı Aslan Carıme Ubıh asıllıdır.
Balkanlara yerleştirilen Ubıhların tamamı, 1878 Berlin Antlaşması gereğince, diğer Çerkeslerle birlikte, Osmanlı'nın Asya ve Afrika'daki topraklarına göç etti. Ubıhça konuşmakta olan küçük kalıntı gruplar da şimdiki Kocaeli'nin Maşukiye köyü ile Sakarya ilinin Sapanca ilçesinin Kırkpınar ve Yanık köylerine yerleşti. Ayrıca daha fazla sayıda olmak üzere Manyas'ta yerel halkın Boğaz, Adıgelerin Psışha dedikleri Kocaçay Irmağı vadisi boyunca yukarı doğru sıralanan Hacıyakup (hepsi Ubıh), Işıklar (birkaç hanesi Ubıh), Değirmenboğazı (hepsi Ubıh idi), Darıca (200 hane içinde en son 20 hanesi Ubıh kalmıştı) ve Hacıosman (Ubıhça adı: Lek'uaşe, hepsi Ubıh) köylerine yerleştiler. Ubıhların tamamı Adigece, azı da Adigece ile birlikte Ubıhça konuşuyordu. Kafkasya'da iken üç dil (Adige, Ubıh ve Ciget dili) konuşan Ubıhlar da vardı.
Tükeniş
Ubıhça en son Hacıosman köyü yaşlıları arasında konuşuluyor, diğer köylerin yaşlıları arasında biliniyor, ama artık konuşulmuyordu. Hacıosman köyünden olup Ubıh dilini konuşan son birey olarak kabul edilen Tevfik Esenç'in 8 (7?) Ekim 1992'de ölmesiyle de Ubıh dili bir ölü dil olarak sınıflandırılmaya başlandı. Bugün sadece Adigece konuşmakta olan Ubıhlar, Sakarya, Balıkesir, Bilecik, Sinop, Samsun, Kahramanmaraş ve birçok ilde Adıgelerle beraber yaşamaktadır.
Ubıh dili üzerine Dirr, Dumézil, Mészaros, Vogt ve Özsoy gibi dilbilimciler çalışmalarda bulunmuşlardır.[5] Ubıh dilinin Abhaz-Adıge dil grubu içindeki konumu ise halen araştırılmaktadır.[6][7]
Kaynakça
- https://omniglot.com/writing/ubykh.htm
- Prof. Dr. Sumru Özsoy, Nart dergisi, sayı 50 eki, Ankara, 2006, s.44.
- L. İ. Lavrov, Vubıkhlar Hakkında Etnografik Bir Araştırma, Kafkasya Gerçeği, sayı 8, Samsun, 1992, s.47.
- Jineps gazetesi, Eylül 2006 Ek-1, Şubat 2007.
- Nart dergisi, sayı 50 eki.
- Dr. Vuçujıko Zek'oğ, Marje dergisi, tanıtım sayısı, s.37-38.
- Dr. Vuçujıko Zek'oğ, Nart dergisi, sayı 8, s.13.