Theodosius Missoriumu

Theodosius Missorium'u 1847 yılında İspanya'nın Badajoz vilayetinde Mérida'dan 29 km uzaklıkta bulunan Almendralejo'da sürdürülen arazi çalışmaları neticesinde keşfedilmiştir. Keşif esnasında missorium ile birlikte bulunduğu bilinen iki gümüş kadeh, bugün kayıptır. Dahası kaynaklarda missoriumun korunma derecesi ile ilgili çelişkili ifadeler bulunmaktadır. Helmut Schlunk ve Theodor Hauschild missoriumun arazi çalışmaları esnasında bir saban çarpması sonucu ikiye bölündüğünü yazmaktaysa da, Richard Delbrueck tepsinin katlanmış bir biçimde keşfedildiğini aktarmaktadır. Delbrueck'in aktardığına göre missorium, keşif sonrası bir iskarpela yardımıyla üzerinde çalışıldığı esnada ikiye bölünmüş ve kırılan küçük parçaları kaybolmuştur. Martin Guggisberg tarafından öne sürülen bir diğer iddia ise gümüş tepsinin antik dönemden beri kırık olduğu yönündedir.[2]

Ağırlığı 15,350 kg olan dairesel yapıdaki tepsinin çapı 74 cm ve kalınlığı 4 ila 8 mm arasındadır.[3] Çap ve ağırlık bilgisi Yunanca olarak tepsinin arkasına da yazılmıştır. Tepsinin kırıldığı kısım incelendiğinde, ayaklık işlevi gören 26 cm çapındaki halka altlığının da kaybolduğu, dahası literatürde bahsi geçen tepsinin asılmasını sağlayan ek parçanın da artık tepside bulunmadığı anlaşılmaktadır. Tepsinin çerçevesi, arka kısmından ayrılmış olmakla birlikte, tepsi bir hayli lekelidir. Bu lekelerin Victoria ve Albert Müzesi için hazırlanan galvanoplastik kopyası süreci sonucu ortaya çıkmış olması muhtemeldir. Hafif oksitlenme gösteren tepside altın kaplamalar yalnızca harflerin yazıldığı kısımlarda korunarak günümüze ulaşabilmişlerdir.

Tepsinin nerede ve kim tarafından üretildiği bilinmemektedir. Üretim yerinin neresi olabileceği konusunda öne çıkan şehir Selaniktir. Zira Theodosius burada 19 ocak 388 tarihinde hükümdarlığının 10. yılını kutlamıştır. Gümüş işleyen zanaatkârların böylesi önemli törenlerde imparator ile birlikte seyahat ettiği bilinmektedir.[4] Bu nedenle zanaatkârın da Theodosius ile birlikte Selanik'te olduğu düşünülmektedir. Bir diğer iddia ise missoriumun Konstantinopolis'te sipariş edilerek üretildiğini ileri sürmektedir. Missorium, kum döküm tekniği ile üretilmiş, yalnızca merkezdeki figürün yüzü sonradan eklenmiştir.

Arcadius tasviri.

Missorium, bir büyük üst ve bir küçük alt olmak üzere ikonografik olarak ikiye bölünmüştür. Üst bölümün ortasında tam merkezde 379-395 yılları arasında Roma kayseri olan I. Theodosius tahtında oturur biçimde tasvir edilmiştir. Sol eli ile oturduğu tahttan destek alırken, sağ eliyle önünde tasvir edilen kişiye bir nesne uzatmaktadır. Başının çevresi bir hâle ile çevrelenen Theodosius'un sakalsız, zayıf bir yüzü, geniş bir alnı vardır. Uzun tasvir edilmiş burnu hafif kavislidir. Taralı saçları boynuna gevşek bir biçimde uzanmaktadır. Başında incilerle bezelenmiş bir diadem vardır. Chlamys giymekte olan imparatorun kıyafeti sağ omzunun üzerinde mücevherli oval bir fibula ile tutturulmuştur. Bu kıyafetin altında uzun kollu kısa bir tunica giydiği, gevşek kemeri, çorapları ve campagi adı verilen ayakkabıları giydiği görülmektedir.

II. Valentinianus tasviri.

Theodosius'un sağında ve solunda oturan aynı kıyafetleri taşıyan kişilerin başında da hâle ve diadem olduğu görülmektedir. Ancak bu kişiler, Theodosius'a kıyasen daha önemsiz olduklarından daha küçük tasvir edilmişlerdir. Theodosius'un sağında biraz daha arkada tasvir edilen kişi II. Valentinianus olarak teşhis edilmiştir. Sol elinde bir kafa büyüklüğünde oval bir nesne taşıyan II. Valentinianus, sağ eliyle bir hükümdar asasından destek almaktadır. Theodosius'un solunda tasvir edilen kişi ise, Theodosius'un o zaman 11 yaşına basan oğlu Arcadius'tur. II. Valentinianus'tan daha da arka planda ve daha küçük tasvir edilen Arcadius, işlenmiş bir tablion ile süslenmiş bir chlamys giymekte ve sol elinde oval bir nesne taşımaktadır. Boşta kalan eli ise geç antik çağ sanatında tipik olan bir konuşma jestiyle tasvir edilmiştir. Normalde çocuk imparatorların hükümdarlık yeteneklerine fazla güvenilmediği için, 11 yaşındaki Arcadius'un bu şekilde tasvir edilmesi, onun eğitimli ve yetenekli bir imparator olduğunun altının çizilmesi anlamında önemlidir.

Tasvir edilen bu üç kişinin Augustus olarak teşhis edilmesinde taşıdıkları diadem önemli bir rol oynamaktadır. Zira diadem yalnızca Augustusların taşıyabileceği bir taçtır. Augustusların üçü de arkalıksız sandalyelerinde oturmaktadırlar ve önlerinde ayaklarını koymaları için bulunan bir tabure olan suppadaneum vardır. Merkezde tasvir edilen I. Theodosius sağındaki elleri örtülü ve ona doğru yürür gibi tasvir edilmiş rütbeli görevlisine muhtemelen bir diptik uzatmaktadır. Bu diptikler genellikle yapılan yeni atamalar sonrasında imparator tarafından verilirdi. Ancak burada kimin tasvir edildiği ve ne gibi bir atama yapıldığı bilinmemektedir. Tepsinin kırıldığı yer bu kişinin yüzüne denk geldiğinden yüz hatları da belli değildir. Ancak I. Theodosius gibi o da tunica giymekte ve tunicası üzerinde broşla iliştirilmiş chlamyse sahiptir. İkisi I. Theodosius'un sağında ve II. Valentinianus'un yanında ikisi de Theodosius'un solunda ve Arcadius'un yanında olmak üzere düz saçlı sakalsız toplam 4 muhafız, ellerinde mızrak ve kalkanlarla hazır durumda görünmektedir. Tüm bu mizansen, bir podyum üzerinde yükselen korint düzenli tetrastil (dörtsütunlu) bir mimari arka plana oturtulmuştur. Sütunların taşıdığı alınlık ortadaki iki sütunun arasında oval bir açıklık ile I. Theodosius açık bir biçimde vurgulamaktadır.

Toprak Ana Tellus tasviri.

Missoriumun alt kısmında ise büyükçe tasvir edilmiş, sağ dirseğinden destek alarak yukarıya (ve dolayısıyla da Theodosius'a) bakan bir kadın figürü vardır. Bu figür muhtemelen Toprak Ana olarak da bilinen Tellus'un bir alegorisidir. Kolları arasında bir boynuz olan bu figürün çevresinde bitkiler, meyveler ve başaklar bulunmaktadır. Kıyafeti olmayan ancak başında çeşitli bitkilerden yapılmış bir taç olan bu figürün bacakları bir örtü ile örtülmüştür.

Tepsinin alt bölümünde üç ve üst bölümde tasvir edilen mimarinin alınlığında iki adet olmak üzere toplam beş adet kanatlı bebek figürleri görülmektedir. Bu figürler çeşitli nesneler taşımakta ve aşağı yukarı hepsi bakışlarını Theodosius'a yönlendirmektedirler. Tellus, sık sık böylesi figürlerle tasvir edildiğinden, bu figürlerin İmparatorluk dönemi literatüründe tempora anni olarak da bilinen mevsimleri sembolize ettiği iddia edilmiştir.[5] Ayrıca burada karşılaşılan pitoresk arka planın kaybolması ve sahnenin belirli bir zemin üzerine oturtulmaması gibi özellikler, geç Roma dönemi sanatının karakteristikleri arasındadır.[6]

Benzer bir arkaplana sahip Diocletianus Sarayı, Split, Hırvatistan

Missorium ikonografisinin yorumlanmasında öncü yorumlar Richard Delbrueck tarafından 1929 yılında yapılmıştır ve bu yorumlar günümüze değin büyük ölçüde geçerliliğini korumaktadır. Wulf Raeck gibi diğer bazı isimler Delbrueck'in öncü çalışmasını temel alarak missorium üzerine çalışmışlardır. Sahneyi farklı yorumlamaya çalışan isimler arasında Friedrich Wilhelm Deichmann ve Jutta Meischner bulunur.

Deichmann'a göre tepside yer alan yazıttaki X harfinin üzerinde bir daire bulunmaktadır bu da X işaretinin 10 yerine 15 olarak okunması gerektiğini göstermektedir. Yani tepsi 10. yıl dönümü kutlaması için değil, 15. yıl dönümü kutlaması için yaptırılmıştır ve dolayısıyla da MS 393 tarihinde üretilmiştir. II. Valentinianus MS 392'de çoktan öldüğünden, II. Valentinianus olduğu iddia edilen kişi de farklı birisi olmalıdır.

Meischner'in teorisine göre ise merkezde tasvir edilen kişi I. Theodosius değil, II. Theodosius'tur ve onun sağında tasvir edilen kişi Honorius solunda tasvir edilen kişi ise III. Valentinianus'tur. İddiasını böylesi bir betimlemenin I. Theodosius döneminde Batı Roma İmparatorluğu'nda üretilme olanağı olmadığına bağlayan Meischner'a göre missorium MS 421 yılında üretilmiştir. Meischner'ın iddialarına karşın Arne Effenberger II. Theodosius'un 408 yılında tek başına hükümdar olduğunu ve onun 10. yıl dönümünün 421 değil, 418 tarihine denk geldiğini yazmaktadır. Meischner'a göre ise bu tarih, II. Theodosius'un babası Arcadius'un öldüğü tarih olan 408 referans alarak verilmiştir.[7] Tüm bu düşünüp taşınmalar sonucu Meischner'a göre Missorium'un Galla Placidia tarafından MS 421 yılında yeğeni II. Theodosius'a hediye etmek üzere Ravenna'da sipariş edilmiş olması ihtimali yüksektir.

II. Constantius tasvirli Kertch Missoriumu, Ermitaj Müzesi.

Son olarak Alicia Canto da missorium üzerindeki roma rakamlarının "quindecennalia" olarak okunması gerektiğini ve kabul edilenin aksine onbeşinci yıl dönümüne işaret ettiğini iddia etmektedir.[8]

Latince 'eli açıklık' 'cömertlik' anlamına gelen largitio kavramı ödül olarak verilen ve daha ziyade temsili önemi bulunan bir takım nadir madeni nesneler, lüks tabak, tepsi ve kadeh takımları gibi ürünleri tanımlamak için kullanılmaktadır. Bu nesnelerin tahta çıkış, saltanat yıldönümü, onuncu yıl kutlaması (decennalia) gibi özel törenler için üretildikleri bilinmektedir. Bu nadir nesnelerden günümüze hepsi de 4. yüzyıla tarihlenen sadece 19 parça ulaşabilmiştir. Dört farklı kişi tarafından yaptırılmış olan bu nesneler arasında Theodosius Missoriumu büyüklüğü, ağırlığı ve ikonografisi gibi özellikleri ile istisnai bir öneme sahiptir. Largitio geleneğinin Theodosius sonrası iki yüzyıl daha devam ettiği bilinse de, bu dönemlere ait nesneler henüz bulunmamışlardır.

Aspar Missoriumu, MS 434, Floransa Ulusal Arkeoloji Müzesi

Theodosius Missoriumu ile karşılaştırılabilecek diğer örneklerden birisi bugün Ermitaj Müzesinde sergilenen üzerinde atlı II. Constantius tasviri bulunan Kertch Missoriumu ve üzerinde sağındaki ve solundaki üçer silahlı asker tarafından korunan, ayakta duran ve kıyafetiyle bir asker olarak betimlenen I. Valentinianus'u (ya da II. Valentinianus, tartışmalı) gösteren Cenevre'deki missoriumdur.[9] Ayrıca Theodosius Missoriumu üzerindeki tasvire çok benzeyen ancak sadece hasarlı bir parça halinde Groß Bodungen Hazinesinde ele geçen 26 cm çapındaki gümüş tepsi de karşılaştırma yapılan örnekler arasındadır. Bu buluntu çok hasarlı olduğundan onu tarihlemek ya da betimlenen kişinin aslen kim olduğunu tespit etmek çok güçtür.[10] Bir diğer örnek 42 cm çapındaki Aspar Missoriumu'dur.[11] Bu missoriumun merkezinde bir oturan konsül Aspar oğlu beraberinde betimlenmiştir. Ayrıca Aspar'ın atalarının portreleri de missoriumda görülmektedir. Aspar Missoriumu, largitio geleneğinin yalnızca imparatorlara has olmadığının, konsüllerin de bu geleneği yerine getirebileceğinin görülmesi açısından önemlidir. Büyüklük olarak karşılaştırılabilecek diğer örnekler olarak Kaiseraugst Gümüş Hazinesi'nde ele geçen çapı 56–57 cm olan Konstans'ın Decennalia tepsisi[12] ve Sutton Hoo batığında bulunan 72 cm çapındaki Anastasius Missoriumu verilebilir.[13]