Türkiye'de açlık grevleri

Nazım Hikmet 29 Mart 1938'de askeri kişileri üstlerine karşı isyana teşvik suçuyla 15 yıl ağır hapse mahkûm edildi, aynı yılın ağustos ayında ise askeri isyana teşvikten 20 yıla mahkûm edilrek toplamda 35 yıl ağır hapis cezası aldı sonradan 28 yıl 4 aya indirildi. Çeşitli ceza evlerinde 12 yıl tutuklu kaldıktan sonra, 1946 yılında TBMM'ne bir dilekçeyle başvurarak tahliyesini talep etti fakat bu isteği reddedildi. Bu arada Birleşmiş Milletler Örgütü'ne bağlı Uluslararası Hukukçular Derneği 9 Şubat 1950'de Nazım Hikmet'in serbest bırakılması dileğiyle TBMM başkanına, milli savunma ve adalet bakanlarına birer mektup gönderdi. Bu girişimlerden bir sonuç alamayan Hikmet, Bursa Cezaevi'nde 8 Nisan 1950'de bir açlık grevine başladı. Avukatı yaptığı çeşitli görüşmelere dayandırarak iki gün sonra 10 Nisan 1950'de ara vermesini istedi.[1] 2 Mayıs 1950'de tekrar açlık grevine başladı.

27 Mayıs darbesi'nde tutuklanıp Yassıada'ya gönderilen Celal Bayar, adli tıp raporuna göre 22 Mart 1963'te Kayseri cezaevinden tahliye edildi. Fakat altı gün sonra tekrar gözaltına alınarak aynı cevzaevine gönderildi. Bu durumu protesto etmek için 3 günlük bir açlık grevi yaptı.[2][3]

Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan, Hüseyin İnan idam edilmelerinden hemen önce, Nisan 1972'de Mamak Askeri Cezaevi'nde on iki gunluk bir açlık grevi başlattılar.[4] 12 Eylül darbesi'nden hemen önce ve sonra çok sayıda açlık grevleri yapıldı. Bu açlık grevlerinde özellikle Metris, Mamak ve Diyarbakır gibi cezaevleri ön plandaydı. Bunların içerisinde 1984 yılında Metris Cezaevi'nde başlayan ve üç kişinin ölümüyle sonuçlanan bir açlık grevi yaşandı. 14 Ağustos 1983'te hapishane yönetimi tarafından başlatılan, koğuşlardaki mahkûmlara ait eşyalara el konması ve mahkûmların aranmasının onur kırıcı şekillerde yapıldığı iddia edildi. Devrimci Sol ve TİKB tarafından 11 Nisan 1984'te açlık grevi başlatıldı. 400 mahkûmun katıldığı bu grev 45. günden sonra ölüm orucuna dönüştü.[5] Açlık grevindekilerin talepleri şunlardı:[6]

• Tek tip elbise uygulamasının kaldırılması
• İşkencelerin sona ermesi
• İnsani ve sosyal yaşam koşullarının düzenlenmesi
• Siyasi tutukluluk hakkının tanınması

Bu grev sırasında Abdullah Meral (63 gün), Haydar Başbağ, Fatih Öktülmüş (66 Gün) ve Hasan Telci (72 gün) öldü,[7] Zeynel Polat ise 75 gün boyunca açlık grevi yaptı. 1985 yılında Metris cezaevinde açlık grevine devam eden 35 kişi kaldı. Şubat 1986'da tek tip kıyafet uygulamasına son verildi ve bir süre açlık grevleri durdu. Temmuz 1987'de Sağmacılar Cezaevinde 50 mahkûm açlık grevine başladı ve bu grev Anadolu'daki cezaevlerine yayıldı. 13 Ağustos 1987'de TAYAD temsilcileri ile yonetimin yaptığı görüşmeler sonucunda istekler kabul edildi ve açlık grevi durduruldu.[5] 1988'de Diyarbakır Cezaevi'nde Mehmet Emin Yavuz açlık grevi yaparken öldü. Dönemin adalet bakanı Mehmet Topaç tarafından tek tip kıyafet uygulaması hakkında tekrar bir genelge verilmesine rağmen çok sayıda hapishanede açlık grevleri başlatıldığı için uygulamaya konulamadı.[8]

Necmettin Erbakan ve Tansu Çiller'in koalisyon hükümetiyle yönetimde bulundukları 1996 yılında adalet bakanı Mehmet Ağar'ın çıkarttığı cezaevleri ile ilgili Mayıs Genelgesi olarak bilinen genelgeyi protesto etmek için açlık grevi başlatıldı. Mayıs sonuna kadar ülkedeki yaklaşık 43 cezaevine yayıldı. Toplam 2174 mahkûm açlık grevi ve 355 mahkûm da ölüm orucuna katıldı.[9] İlk açlık grevi Diyarbakır E tipi cezaevinde PKK davasından tutuklu kişilerce başlatıldı.[10] Bu olay sonucu on kişi hayatını kaybetti. Hükümetin değişmesiyle Mehmet Ağar'ın yerine gelen Şevket Kazan bu genelgeyi iptal etti. İHD, ÎHV, ÇHD, Tabipler Birliği, TMMOB gibi sivil toplum kuruluşları adalet bakanıyla çeşitli temaslarda bulundu. Bu açlık grevlerinden Abdullah Öcalan davası için Mayıs 1999'da Ankara DGM tarafından hazırlanan iddianamede PKK faaliyetlerinin bir parçası olarak cezaevi faaliyetleri olarak söz edilmiştir. Bu açlık grevlerini örgütün organize ettiği ve HADEP, TADER ve TAYAD - DER gibi kuruluşların bu grevlere destek verdiği ifdade edilmiştir.[11]

Bir sonraki kitlesel olarak tanımlanan açlık grevi 20 Ekim 2000'de birçok cezaevinde aynı anda başladı. F tipi cezaevlerinin kapatılması, Terörle Mücadele Yasası'nın kaldırılması gibi taleplerle 816 mahkûmun başlattığı açlık grevi yaklaşık bir ay sonra ölüm orucuna döndü.[12] Ölüm orucuna dönüştükten sonra Hayata Dönüş Operasyonu adı altında cezaevlerine operasyonlar düzenlendi. Bu operasyonlar sırasında otuz mahkûm ve iki jandaarma hayatını kaybetti. Açlık grevine son verilmesi için Yaşar Kemal, Zülfü Livaneli, Orhan Pamuk, Oral Çalışlar ve Can Dündar gibi isimler Bayrampaşa Cezaevi’nde görüşmeler yaptı.[13][14] 1996 ve 2000'li yıllarda açlık grevleri nedeniyle pek çok mahkûm özellikle Wernicke Korsakoff sendromu olmak üzere birçok açlığa bağlı hastalığa yakalandı.[15] 2002 yılında Ahmet Necdet Sezer tarafından iki yüzün üzerinde terör suçu mahkûmu, sağlık sorunları nedeniyle aftan yararlanarak serbest kaldı.

Türkiye Cumhuriyeti'nin başkenti Ankara'da TEKEL işçileri tarafından gerçekleştirilen kitlesel açlık grevi eylemi, ulusal ve uluslararası basında yer almış, siyasi platformda tartışma yaratmıştır.[16][17][18][19][20]

12 Eylül 2012'de PKK ve PJAK'lı 483 tutuklu ve hükümlü Türkiye genelinde 58 cezaevinde Abdullah Öcalan'ın cezaevi koşullarının iyileştirilmesi ve Kürtçenin anadil olarak kamuda kullanılması talepleriyle açlık grevine başladılar.[21] BDP'nin destek verdiği eyleme ağırlıklı güneydoğuda olmak üzere birçok ilde destek yürüyüşleri yapıldı.[22]

• Açlık grevi