Moğol-Nizari Savaşı

Alamut döneminin Nizarilerine ( Haşhaşiler ) karşı Moğol harekatı 1253'te İran Harezm İmparatorluğu'nun Moğol İmparatorluğu tarafından fethi ve bir dizi Nizari-Moğol çatışması sonrasında başladı. Büyük Han Möngke tarafından emredilen sefer Hülegü tarafından yönetildi . Nizarilere ve daha sonra Abbasi Halifeliğine karşı yürütülen harekat bölgede yeni bir hanlık kurmayı hedefliyordu: İlhanlı

Hülegü'nün seferi Moğollarla mücadele eden İmam Aleüddin Muhammed liderliğindeki Nizari liderleri arasında yoğunlaşan iç çekişmelerin ortasında, Kuhistan ve Kumis'teki kalelere yapılan saldırılarla başladı. Halefi Rukn al-Din Hurshah, amansız Moğol ilerleyişi karşısında uzun bir dizi müzakereye başladı. 1256 yılında İmam, Maymun-Diz'de kuşatılırken teslim oldu ve takipçilerine Hülegü ile yaptığı anlaşmaya göre aynısını yapmalarını emretti. Alamut ele geçirilmesi zor olmasına rağmen teslim oldu. Nizari devleti böylelikle dağıtıldı, ancak birkaç ayrı kale, özellikle Lemeser, Girduh ve Suriye'dekiler direnmeye devam etti. Mönge han daha sonra Hürşah ve ailesi de dahil olmak üzere tüm Nizarilerin genel bir katliamını emretti.

Savaş

Kuhistan, Kumis ve Horasan'a karşı sefer
el yazmasından Girduh Kuşatması Yazan: Corycus'lu Hayton. Garnizon, Nizari liderlerinin teslim olmasından çok sonra 17 yıl direndi.
Kuh Dağı

Mart 1253'te Kitbuqa komutasındaki Hülegü'nün ileri muhafızı 12.000 adamla ( Köke Ilgei komutasında bir tümen artı iki minggan ) Amu Daryayı geçti.[1] Nisan 1253'te Kuhistan'da birkaç Nizari kalesini ele geçirdiler ve sakinlerini öldürdüler ve Mayıs'ta Kumis bölgesine saldırdılar ve Nizarilerin ana kalelerinden Girduh'u kuşattılar.[2][3] Ordusu 5.000 (muhtemelen Moğol) süvari ve 5.000 (muhtemelen Tacik ) piyadeden oluşuyordu. Kitbuka, Girduh'u kuşatmak için Amir Büri komutasında bir ordu bıraktı ve kendisi de yakınlardaki Mihrin ( Mehrnegar ) kalesine ve Şah'a ( Kasran'da ? ). Ağustos 1253'te Tarem ve Rudbar ilçelerine çok az sonuçla baskın ekipleri gönderdi. Daha sonra Mansuriah ve Alabeşhin sakinlerine saldırıp katlettiler.[4][5]

Ekim 1253 yılında Hülegü Moğolistan'dan yanında eşleri ve çocukları ile birlikte sefere çıktı.

Kuhistan Temmuz 1253 de düştü ve talan edildi. Ketboğa muhtemelen geçici olarak Tun ( Ferdows ) ve Turshiz. Birkaç ay sonra Mehrin ve Kumis'teki diğer birkaç kaleyi ele geçirdi.[4] Aralık 1253'te Girduh'un garnizonu gece baskın yaptı ve Büri dahil yüz Moğol'u öldürdü.[2] Girduh, kolera salgını nedeniyle düşmenin eşiğindeydi, ancak Lambsar'ın aksine salgını atlattı ve 1254 yazında İmam Alaüddin Muhammed tarafından gönderilen takviyelerin Alamut'tan gelmesiyle kurtuldu. Zapt edilemez kale yıllarca direndi.[6]

Eylül 1255'te Hülegü Semerkant yakınlarına ulaştı.[7] Daha sonra Kiş'i ( Şehrisabz ) geçici karargahı yaptı ve İran'daki yerel Moğol ve Moğol olmayan yöneticilere haberciler göndererek, Büyük Han'ın genel valisi olarak varlığını duyurdu ve Nizarilere karşı yapacağı seferde yardım istedi.1255 sonbaharında Arghun Aka ona katıldı.[8] Rum ( Anadolu ), Fars, Irak, Azerbaycan, Arran, Şirvan, Gürcistan ve Ermenistan hükümdarlarının tamamı emirlerini pek çok hediye ile kabul ettiler.[3]

Kuhistan'daki Moğol ilerlemeleri Nizari liderliği arasında şaşkınlığa neden oldu. Melankoliden muzdarip olduğu bildirilen İmam Ala el-Din Muhammed ile danışmanları ve Nizari liderlerinin yanı sıra gelecekteki İmam olarak tayin edilen oğlu Rukn al-Din Hurshah arasındaki ilişki zaten kötüleşmişti. İranlı tarihçilere göre, Nizari seçkinleri, Muhammed'i, daha sonra Moğollarla hemen müzakerelere girecek olan Hurşah ile değiştirmek için bir "darbe" planlamışlardı, ancak Hurşah bu planı uygulamadan önce hastalandı.[4] Bununla birlikte, 1 veya 2 Aralık 1255'te Muhammed şüpheli koşullar altında öldü ve yerine yirmili yaşlarının sonundaki Hurşah [2] geçti.[9]

İran'a ulaşmak için Hülegü, Ocak 1256'da Çağatay kağanlığı üzerinden Oxus'u ( Amu Darya ) geçerek, 1256 Nisan'ında Kuhistan'a girdi. Hülegü, Kitbuqa'nın etkili bir şekilde ele geçiremediği Tun'u ilk hedefi olarak seçti. Hülegü geçerken bazı olaylar meydana geldi bir hafta süren kuşatmadan sonra Mayıs 1256 Tun düştü . Hulagu yılbaşında Ketboğa ve Koke beceriksizlikleri nedeniyle idam edildi. Bölünmüş Moğol ordusu daha sonra yeniden toplandı ve Tus'a saldırdı.[2][7]

Rudbar ve Alamut'a karşı sefer
Hulegu ve ordusu 1256'da Nizari kalelerine karşı yürüyor. Jami al-Tawarikh'in bir el yazmasından Pers minyatürü [10]

Hurşah iktidara gelir gelmez, Nizari liderliğinin Moğol yönetimine en yakın Moğol komutanı Kazvin'deki Noyan Yasur'a biat etme isteğini açıkladı. Yasur, İmam'ın Hülegü'nün kampını bizzat ziyaret etmesi gerektiğini söyledi. Yasur ile Rudbarlı Nizariler arasında çatışmalar kaydedildi: 12 Haziran'da Nizari güçlerinin toplandığı Alamut yakınlarındaki Siyalan Dağı'nda bir savaşta Yasur mağlup oldu, ancak bölgedeki Nizarileri taciz etmeye devam etti.[11][12]

Hülegü Bistama ulaştı ordusuna yenı tümen ler ve yeni komutanlar eklendi. Birçoğu Batu Khan'ın akrabalarıydı. Gönderen ulus arasında Cuci Altın Orda temsil Quli (oğlu geldi Orda ), Balagha ve Tutar. Çağatay Hanlığı güçleri Tegüder'in emrindeydi. Bir Oirat aşiret birliği de Buka Temür komutasına katıldı.[13] Hülegü, yanında mangonel ve nafta kullanımında becerikli bin kuşatma mühendisi (muhtemelen Kuzey Çinli, Hitay ve Müslüman) ekibine sahipti .[2][14]

Nizari'nin kalbi: Alamut ve Rudbar bölgeleri

Moğollar, üç yönden Alamut ve Rudbar'ın Nizari kalbine karşı sefer düzenlediler. Sağ kanat Buka Temür ve Köke Ilgei komutasında Tabaristan üzerinden yürüdü. Sol kanat, Tegüder ve Kitbuka yönetiminde Khuwar ve Semnan üzerinden yürüdü. Merkez Hulegu'nun komutası altındaydı. Bu sırada Hülegü, Hürşah'a bir uyarı daha gönderdi. Hurşah, Maymun-Diz kalesindeydi ve görünüşe göre moğolları oyalamaya çalışıyordu; Kışın gelişi daha uzun süre direnerek Moğol seferini durdurabilirdi. Veziri Keykubad'ı müzakere için gönderdi; Vezir Firuzkuh'da Moğollarla buluşup Alamut ve Lambsar dışındaki tüm kalelerin teslim olmasını teklif ettiler ve yine Hürşah'ın Hülegü'yü bizzat ziyaret etmesini bir yıl ertelemesini istediler. Bu arada Hurşah, Girduh'a ve Kuhistan kalelerine teslim olmalarını emretti, kuhistan kaleleri teslim oldu, ancak Girduh garnizonu direnmeye devam etti. Moğollar ilerlemeye devam ederek Lar, Damavand ve Şahdiz'e ulaştı. Hurşah, 7-8 yaşındaki oğlunu iyi niyet göstergesi olarak gönderdi ancak küçük yaşından dolayı geri gönderildi. Hurşah, daha sonra Moğollarla Rey'de tanışan ikinci kardeşi Şahinşahı gönderdi. Ancak Hülegü, iyi niyetini göstermek için Nizari surlarının yıkılmasını talep etti.[2][9][15][16]

Nizari İmam ve Hülegü arasında sayısız görüşme beyhudeydi. Görünüşe göre, Nizari İmamı en azından Nizari'nin ana kalelerini korumaya çalıştı, Moğollar ise Nizarilerin tam olarak boyun eğmesi konusunda kararlıydılar.[17]

8 Kasım 1256'da Hülegü, Maymun- Diz'e bakan bir tepede kamp kurdu ve Talekan vadisi üzerinden Alamut dağları üzerinden Maymun- Diz'in eteklerinde görünecek şekilde kaleyi güçleriyle kuşattı.[2]

Maymun-Diz mangoneller tarafından saldırıya uğramış olabilir; ama hepsi yüksek zirvelerin zirvesinde olan Alamut, Nevisar Şah, Lambsar ve Girdkuh için durum böyle değildi. Bununla birlikte, tahkimatın gücü, zayıf bir nokta bulmak için onları çeşitli açılardan inceleyen Moğolları etkiledi. Kış yaklaştığı için teğmenlerinin çoğu Hülegu'ya kuşatmayı ertelemesini tavsiye etti, ancak o ilerlemeye karar verdi. Ön bombardımanlar üç gün boyunca yakındaki bir tepeden mangoneller tarafından gerçekleştirildi ve her iki tarafta da can kayıpları yaşandı. Dördüncü günde doğrudan bir Moğol saldırısı püskürtüldü. Moğollar daha sonra daha ağır kuşatma silahlarını kullandılar ve yanan ateşe daldırılmış ciritleri fırlattılar ve surların etrafına ek mangoneller yerleştirdiler.[2]

O ayın ilerleyen günlerinde Hürşah, kendisinin ve ailesinin dokunulmazlığı koşuluyla teslim olduğunu bildiren bir mesaj gönderdi. Hülegü'nün kraliyet kararnamesi, şahsen Hurşah'a götüren Ata-Malik Cüveyni tarafından imzalanması için gönderilmiş, ancak Hurşah tereddüt etmiştir. Birkaç gün sonra Hülegü yeni bir bombardımana başladı ve 19 Kasım'da Hurşah ve çevresi kaleden inip teslim oldu. Kalenin tahliyesi ertesi güne kadar devam etti. Garnizonun küçük bir kısmı teslim olmayı reddetti ve kaledeki yüksek kubbeli bir binada son bir direnişte savaştı; üç gün sonra yenilip katledildiler.[2][15][18]

Nizarilerin imamının teslim olma kararı almasında görünüşe göre al-Tusi gibi bilim adamlarından etkilenmiştir. Zira astrolog olan Tusi Yıldızlara bakarak Hürşaha savaşı kaybedeceği kehanetinde bulunmuştur.[19]

Tarihçiler için olayların açıklanamaz bir yönü, Alamut'un Maymun-Diz'de kuşatılmış yoldaşlarına yardım etmek için neden hiçbir çaba göstermediğidir.[20]

Alamut'un teslim edilmesi
Alamut kayası
Hülegü ve Moğolların Alamut'u parçaladıklarını gösteren İran minyatürü

Hurşah, Rudbar vadisindeki tüm Nizari kalelerine, kalelerini teslim etme, tahliye etme ve yıkma talimatı verdi. Alamut ( sipahsalar Mukaddam el-Din Muhammed Mubariz yönetiminde ) ve Lambsar dışında, muhtemelen komutanlarının İmam'ın baskı altında emir verdiğini düşünmesi ve bir çeşit takiyye uygulaması nedeniyle tüm kaleler (kırk civarı) teslim oldu. Kalenin ve garnizonunun küçük boyutuna rağmen Alamut taştan inşa edilmişti (Maymun-Diz'in aksine), iyi hazırlanmıştı ve güvenilir bir su kaynağına sahipti. Ancak, Nizari inancı imama her zaman sadık olması gerektiği için kaleler teslim oldu. Hülegü, ordusuyla Alamut'u kuşattı ve Hürşah başarısızlıkla komutanını teslim olmaya ikna etmeye çalıştı. Hülegü, Alamut'u kuşatmak için Balaghai komutasında büyük bir güç bıraktı ve kendisi ile birlikte Hürşah yakındaki Lambsar'ı kuşatmak için yola çıktı. Mukaddam el-Din, Aralık 1256'da birkaç gün sonra teslim oldu.[2][18]

Cüveyni, Moğolların Alamut'un sıvalı duvarlarını ve kurşun kaplı surlarını söktükleri zorlukları anlatıyor. Moğollar, binaları ateşe vermek ve sonra parça parça yok etmek zorunda kaldı. Şarap, sirke, bal ve diğer ürünlerle dolu geniş odaları, galerileri ve derin depolarıda not eder. Yağma sırasında bir adam bal deposunda neredeyse boğuluyordu.[2]

Alamut'un ünlü kütüphanesini inceledikten sonra Cüveyni, " Kursiler ( usturlabın bir parçası), silah küreleri, tam ve kısmi usturlaplar ve diğerleri gibi astronomik aletlerin" ın yanı sıra "Kuran ve diğer seçkin kitapların kopyalarını" kaydetti ve "sapkınlıkları ve yanılgılarıyla ilgili" diğer kitapları yaktı. O da Hasan Sabbah'ın biyografisini, Sargudhasht-ı baba Sayyidina (aldı ilgisini çekti, ancak okuduktan sonra yaktığını iddia ediyor. Tarih-i Cihan-ı Gûşa içeriğini kapsamlı bir şekilde aktarmıştır .[2]

Cüveyni, Alamut ve diğer Nizari kalelerinin zaptedilemezliğine ve kendi kendine yeterliliğine dikkat çekti. Raşid el-Din de benzer şekilde Moğolların Nizarilere karşı savaşlarındaki iyi talihinden söz ediyor.[19]

Nizarilerin katliamları ve sonraları
Ana Lambsar kalesindeki direniş, kolera salgını sonrasında 1257'de çöktü

1256'da Hülegü, bağımsız bir askeri güç olan Fars Nizarilerini neredeyse ortadan kaldırdı.[21] Hürşah sonra götürüldü Kazvin o teslimiyet için talimat Suriye Nizari kalesi mesajlar gönderdi, ama onlar İmam baskı altında hareket ediyordu inancıyla emrine uymadı [2] Pozisyonu dayanılmaz hale gelince, Hürşah, Hülegü'den Möngke ile Moğolistan'da buluşmasına izin verilmesini istedi ve kalan İsmaili kalelerini teslim olmaya ikna edeceğine söz verdi. Möngke, Lambsar ve Girduh'u teslim edemediği için Moğolistan'ın Karakoram kentinde huzuruna kabul etmedi onu azarladı ve memleketine dönmesini emretti. Daha sonra o ve ailesi arada, Moğol eskortları tarafından idam edildi. Bu arada Möngke, Hürshah'ın ailesinin yanı sıra garnizonlar da dahil olmak üzere tüm Nizari Ismaililerin katledilmesini emretti.[17] Kazvin'de tutulan Hürshah'ın yakınları Karakai Bitikçi tarafından öldürülürken Ötegü-Çin, Quhistan Nizarileri'ni toplantılara çağırarak yaklaşık 12 bin kişiyi katletti. Möngke'nin emri, Chingiz Khan'ın daha önceki bir emrini yansıtır.[19] Yaklaşık 100.000 kişinin öldürüldüğü tahmin ediliyor.

Hülegü daha sonra ordusunun büyük bir kısmı ile Azerbaycan'a taşınmış, resmen kendi hanlıkını ( İlhanlı ) kurmuş ve 1258'de Bağdat'ı yağmalamıştır.[21]

Nizari militanları Alamut Dönemi'nden sonra hala aktifti. Karşı suikast girişimi İngiltere Edward muhtemelen tarafından istihdam Suriyeli Fida'i tarafından Haziran 1272 yılında, Baybars, sona erdirilmesi katkıda Dokuzuncu Crusade .

Nizarilerin merkezi hükümeti kaldırılırken, Nizariler ya öldürüldü ya da geleneksel kalelerini terk etti. Birçoğu Afganistan, Badakhshan ve Sindh'e göç etti. İsmaililerin İran, Afganistan, Badakhshan, Suriye ve Hindistan'da bölgesel dai'ler altında dağınık topluluklar olarak yeniden büyümeye başladıkları iki yüzyıl sonrasına kadar, bu aşamadaki tarihi hakkında çok az şey biliniyor.[17] Suriye'nin Nizarileri, Bahri Memlükleri tarafından hoş görüldü ve Memluk hükümdarlığı altında birkaç kale tuttu. Memlukler, Nizari fedai'lerini, özellikle de 1271'de İngiltere'nin Haçlı Prensi Edward'a suikast girişiminde bulunarak kendi düşmanlarına karşı kullanmış olabilirler.[22]

İran'da Nizarilerin direnişi, özellikle Lambsar, Girdkuh ve Kuhistan'daki birkaç kalede bazı kalelerde devam ediyordu.[21][23] Lambsar, bir kolera salgınının ardından 1257 yılının Ocak ayında düştü.[24] Girduh çok daha fazla direndi. Moğollar bu kalenin etrafına kalıcı yapılar ve evler inşa etmişler, kalıntıları Nizari ve Moğol mangonelleri için kullanılan iki tür taşla birlikte bugün hala ayakta.[19] 15 Aralık 1270'de Abaqa döneminde Girduh garnizonu kıyafet sıkıntısından teslim oldu. Alamut'un düşüşünden on üç yıl ve Kitbuqa tarafından ilk kuşatılmasından on yedi yıl sonraydı; Moğollar hayatta kalan garnizonu öldürdüler ama kaleyi yok etmediler. Aynı yıl, bir başarısız suikast girişimi Juvayni önceki toplam imha konuşmuştu Nizaris, atfedilir.[25] 1273'e gelindiğinde, tüm Suriye Nizari kaleleri de Baybarlar tarafından ele geçirildi.[26]

1275 yılında,Hürşah'ın oğlu (Naw Dawlat veya Ebu Dawlat) [9] ve Harezm hanedanının soyundan gelen bir Nizari kuvveti Alamut Kalesi'ni geri aldı, ancak Moğollar bir yıl sonra onu geri aldı.[25][27] Yakındaki bölgelerdeki diğer gruplar gibi, Nizariler de Daylam'ın merkezlerinde (yarı) bağımsız bir devleti tutmayı başardılar . Bu en azından kadar devam Olcaytu karşı 'ın kampanyası Gilan başarılı oldu ama oldu 1307 yılında, pyrrhic zaferi her iki tarafta ağır kayıplar ile. Bununla birlikte, bölge üzerindeki olası İlhanlı otoritesi, İlhanlıların son hükümdarının ölümünden sonra 1335'te ortadan kaldırılmış olmalıdır. 1368'de Daylam, bir İsmaili hanedanı olan Kuşaycilere mensup Kiya Sayf al-Din tarafından yönetildi. Karkiya hanedanının kurucusu Seyyid Ali Kiya tarafından saldırıya uğradı ve öldürüldü.[28] Nizariler ayrıca, 14-15. Yüzyılda aktif oldukları kaydedilen Anjudan köyünde İmamlıklarını yeniden kurdular.

Kaynakça
  1. Beyond the Legacy of Genghis Khan (İngilizce). BRILL. 2006. s. 123. ISBN 978-90-474-1857-3.
  2. Eagle's Nest: Ismaili Castles in Iran and Syria (İngilizce). Bloomsbury Academic. 2005. ss. 75-85. ISBN 978-1-85043-464-1.
  3. The Mongols and the Armenians (1220-1335) (İngilizce). BRILL. 2010. s. 125. ISBN 978-90-04-18635-4.
  4. The Isma'ilis: Their History and Doctrines (İngilizce). Cambridge University Press. 1992. s. 422. ISBN 978-0-521-42974-0.
  5. History of the Mongols: From the 9th to the 19th Century ... (İngilizce). 文殿閣書莊. 1888. ss. 95-97.
  6. Ismāʻīlī contributions to Islamic culture (İngilizce). Imperial Iranian Academy of Philosophy. 1977. s. 20.
  7. The Isma'ilis: Their History and Doctrines (İngilizce). Cambridge University Press. 1992. s. 423. ISBN 978-0-521-42974-0.
  8. Imperial Nomads: A History of Central Asia, 500–1500 (İngilizce). Leicester University Press. 1979. s. 158. ISBN 978-0-7185-1180-7.
  9. Virani (2003). "The Eagle Returns: Evidence of Continued Isma?ili Activity at Alamut and in the South Caspian Region Following the Mongol Conquests". Journal of the American Oriental Society. 123 (2): 351-370. doi:10.2307/3217688. ISSN 0003-0279.
  10. Lewis, Bernard (2011). The Assassins: A Radical Sect in Islam (İngilizce). Orion. ISBN 978-0-297-86333-5.
  11. "TARIKH - E - IMAMAT". www.ismaili.net. 10 Şubat 2001 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  12. Jami' al-Tawarikh
  13. The History of Mongolia (3 Vols.) (İngilizce). Global Oriental. 2010. s. 329. ISBN 978-90-04-21635-8.
  14. Medieval Islamic Civilization: L-Z, index (İngilizce). Taylor & Francis. 2006. s. 510b. ISBN 978-0-415-96692-4.
  15. History of the Mongols: The Mongols of Persia (İngilizce). B. Franklin. 1888. ss. 104-109. ISBN 9781605201351.
  16. The Cambridge History of Iran (İngilizce). Cambridge University Press. 1968. s. 481. ISBN 978-0-521-06936-6.
  17. "The Mediaeval Ismailis of the Iranian Lands | The Institute of Ismaili Studies". www.iis.ac.uk. 3 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2020.
  18. The Isma'ilis: Their History and Doctrines (İngilizce). Cambridge University Press. 1992. s. 427. ISBN 978-0-521-42974-0.
  19. The Isma'ilis: Their History and Doctrines (İngilizce). Cambridge University Press. 1992. s. 429. ISBN 978-0-521-42974-0.
  20. The Mongol Warlords: Genghis Khan, Kublai Khan, Hulegu, Tamerlane (İngilizce). Brockhampton Press. 1998. s. 129. ISBN 978-1-86019-407-8.
  21. "IL-KHANIDS i. DYNASTIC HISTORY – Encyclopaedia Iranica". www.iranicaonline.org. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2020.
  22. Crusader Warfare: Muslims, Mongols and the struggle against the Crusades (İngilizce). Hambledon Continuum. 2007. s. 36. ISBN 978-1-84725-146-6.
  23. History of the Order of Assassins. [Illustr.] (İngilizce). Funk & Wagnalls. 1969. s. 138.
  24. Mediæval Researches from Eastern Asiatic Sources: pt. 3. Explanation of a Mongol-Chinese mediæval map of central and western Asia. pt. 4 Chinese intercourse with the countries of central and western Asia during the fifteenth and sixteenth centuries (İngilizce). K. Paul, Trench, Trübner & Company, Limited. 1910. s. 110.
  25. The Ismailis in the Middle Ages: A History of Survival, a Search for Salvation (İngilizce). Oxford University Press, USA. 2007. s. 32. ISBN 978-0-19-531173-0.
  26. The Isma'ilis: Their History and Doctrines (İngilizce). Cambridge University Press. 2007. s. 301. ISBN 978-1-139-46578-6.
  27. The Templars and the Assassins: The Militia of Heaven (İngilizce). Simon and Schuster. 2001. s. 115. ISBN 978-1-59477-873-5.
  28. The Ismailis in the Middle Ages: A History of Survival, a Search for Salvation (İngilizce). Oxford University Press. 19 Nisan 2007. s. 32-34. ISBN 978-0-19-804259-4.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.