Meksika Devrimi

Ayaklanmanın başlangıcı olarak 20 Kasım'ı belirlemişti. Ayaklanma tarihi yaklaştıkça Maderatistler hazırlıklarını hızlandırdı. 16 Kasım'da askerler belirledikleri Maderatistleri belirli bölgelerde toplamaya başladı. Onları kontrol altına alıp ayaklanmaya katılmalarını engellemeye çalışıyordu. Bu sırada devrime 72 saat kala Pueba şehrinde ilk silahlar ateşlendi. Aquiles Serdan'ın önderlik ettiği bir grup devrimci askerin bu uygulamasına karşı direndi ve kaçıp saklandı. Ancak askerler onları takip etti ve saklandıkları yerde kuşattı. Ertesi gün kuşatma sonuçlandığında Serdan ve tüm adamları ölmüştü. 20 Kasım günü devrim başladı.

Şubat ayına kadar devrimciler ve Diaz'ın askerleri arasında küçük çaplı çatışmalar yaşandı. Şubat ayında ise devrimin ilk büyük muharebeleri başladı. Hala Texas'ta olan Madero Meksika'ya dönmeyi planlamaktadır, ama Meksika hala güvenli değildir. Hem güvenli bir yer için hem de devrimin kalesi haline gelebilecek konumda bir yerin alınması için Pascual Orconzo adamları ile beraber Ciduad Juarez'e saldırdı, orada sadece 500 federal asker bulunuyordu ama tutunmayı başardılar. Daha güneyde, Casas Grandes'te bulunan Albay Antiano Rabago, askerleri ile birlikte demir yolunu ile kuzeye doğru ilerlemeye başladı. Bauce istasyonuna kadar ilerlediler ama isyancılar burada demir yolunu tahrip etmişti. Albay adamlarına demir yolunu tamir emrini verdiği sırada isyancıların saldırısına uğrarlar. Ertesi gün albay demir yolu üzerinde ilerlemenin artık imkânsız olduğunu anlamıştır zira isyancılar demir yolu hattını daha ileride de tahrip etmiş olabilirdi, zaten tamiratta ağır çatışmalardan dolayı tamamlanamamıştır. Rabago treni orada bıraktı ve askerleri ile beraber yaya olarak kuzey yönünde devam etti ve Ciduad Juarez'e vardı. Gelen destek ile birlikte Orconzo'nun saldırısı başarısız oldu. 7 Şubatta çatışmalar Smalter View'de yoğunlaştı. Bu sırada ülkenin güneyinde Emiliano Zapata, Madero ile görüşmeye yolladığı adamını bekliyordu. Boş bir adam uğruna hayatını ve kendine güvenenlerin hayatını riske etmek istemiyordu. Adamı geri geldi ve Zapata devrim kararı aldı. Mart ayında Diaz Amerikan Hükûmetine baskı uyguladı ve Madero Texas'tan çıkmak zorunda kaldı ve Meksika'ya geri döndü. Ama ülkede hala sağlam bir üssü yoktu. İsyancılar bu kez Amerika sınırında federallerin destek göndermesi zor olan Ciduad Juarez yerine daha güneyde kalan Casas Grande'ye saldırdı, ne de olsa geçen sefer federaller Ciduad'a destek göndermeyi başarmıştı, kuzey ya da güneyin anlamı yoktu ama bir günlük savaş sonucu federaller onları püskürttü. Güneydeki Zapata ise 5.000 adamı ile Cuata şehrinin başkent ile bağlantısını kesmişti ama tam olarak devrime başlamıştı. Martın 10'unda Cuata'da toplandılar ve Zapata tam devrimin yarın başlayacağını duyurdu. Ertesi gün silahlar patladı ve Plan de Ayala duyuruldu. Planı kalabalığa okuyan Torres Burgos iki oğlu ile birlikte federallerce yakalanıp kurşuna dizildiklerinde Zapata'nın devrimi ilk haftasındaydı. Zapata köyleri tek tek almaya başlamıştı, köylü halkı da zaten isyancıları destekliyordu. Federaller ağır topçu desteği ile birkaç köyü geri aldı ama hem güneyde hem kuzeyde işler Diaz ve federalleri için kötüleşmeye başlayacaktı. Mayısta Zapata'nın adamları iyi korunan Jojuta'ya oyuncakların içine sakladıkları dinamitlerle girdi ve kenti içeriden vurarak aldı. Kuzeyde Orconzo bu kez Panco Villa ile birlikte Ciduad Juarez'e saldırdı. Kentin su kaynağını aldı ve sayı üstünlüklerini kullanarak kenti aldı ama bu şartlarda bile federaller 3 gün direndi ve kaynakları tükenince teslim oldular. Bir gün önce ülkenin kalanından izole ettikten sonra 13 Mayıs'ta Zapata 4.000 askeri ile 400 federalin bulunduğu Cuautla'ya saldırdı. Zapata'nın adamları kendilerinin 10 katıydı ama iyi mevzilenmiş ve elit askerleri kenti savunmayı başardı. Zapata ilk gün 300 askerini kaybetti. Ertesi günde durum değişmedi. Öyle ki isyancılar kenti savunanların Meksika Ordusu'nun elit ve yenilgisiz Altın Beşinci Alay'ı idi. Alay komutanı teslim olmayı reddetti ve askerleri ve silahları oldukça savaşacaklarını söyledi. İlerleyen günlerde Zapata'nın ordusu kentte ilerledi ama federaller kent merkezini tutmayı başardı. General Victoriano Huerta 600 adamı ile Morelos eyaleti başkentine ulaştı. Fakat eğer terk ederse kentte isyan başlayacağını fark etti ve Altın Beşinci Alay'ı kendi kaderine terk etti ve başkenti düzene koymaya girişti. Altın Beş ise cephane sıkıntısı çekmeye başladı. Asker vardı ama tüfek bitiyordu. Böylece alay komutanı son cephanesini kenti terk etmeye ayırdı ve 19 Mayıs'ta kuşatmadan kurtulup kuzeye çekildiler, bu önemsiz gibi görünen muharebe tüm savaşın en kanlı muharebelerinden biri olacaktı Zapata 1.500 adamını kaybetti ve sadece bir düzineden biraz fazla federal hayatta kalmayı başarmıştı. Bu gelişmeler sonucunda Diaz, Madero ile görüşmelere başladı. Sonuçta 30 yıllık Diaz devri bitmiş Madero Meksika'nın yeni lideri olmuştu.

Madero'nun yavaş ilerleyen reformlarını beğenmeyen Zapata, Plan de Ayala denen acil bir toprak reformu belgesi yayınladı. Belli bir mülkiyet dağıtımından çok toprakların nasıl kullanılacağına köylülerin kendi demokratik seçimleriyle karar verebileceğini içeren bu program, kısa sürede ayaklanmaya damgasını vuracaktı. Çünkü kendisi de bir büyük toprak sahibi olan Madero'nun böyle bir programla uzlaşabilmesi olanaksızdı ve Zapata devrime devam kararı aldı. Zaten artık arkasında onu destekleyen büyük bir kitle vardı. Şiddet devam ediyordu. Şubat ayında federaller Zapata'nın kayın validesini, kız kardeşini ve iki baldızını kaçırdılar. Hemen ardından da Zapata'nın isyan ettiği Morelos eyaletinden çekildiler. Çekilmenin zamanlaması mükemmeldir çünkü tam da kuzeyde Orconzo devrim başlatmıştır. Orconzo aslında Diaz'a karşı Madero'yu desteklemişti ve Juarez'e ilk saldıran Panco Villa ile onu alan oydu. Fakat Zapata'ya benzer biçimde devrime devam kararı aldı ama onun kararı Zapata'nın kine kıyasla daha geç kalmıştı.Bu hamle ile devrim içinden çıkılmaz bir karmaşaya ve güç mücadelesine dönüşecekti. Öyle ki Panco Villa, Madero'ya sadık kalıp Diaz zamanında Zapata ile mücadele etmiş. General Victoriano Huerta ile beraber Orconzo'ya karşı savaşacaktı ki bu ittifak da uzun ömürlü olmayacaktı. Orconzo'ya karşı önce General Gonzales Salas gönderildi. Salas komuta merkezini Torreon'a kurdu, birkaç gün sonra da 6000 askerini Chihuahua'ya Orconzo'nun merkezine doğru sürdü. İlerlemeleri çok yavaştı, isyancılar tren yolu demirlerini köprüleri ve benzeri şeyleri havaya uçurduğundan ilerlemek için tamir edilmeleri gerekiyordu. Salas ordusunu üç gruba ayırdı ve birini keşif için ileri gönderdi isyancıların önemli yerleri boşuna havaya uçurmadıklarını ve ileride onu beklediklerini biliyordu. İlginç bir şekilde keşif grubu ile iletişimini aniden kaybetti. İkinci keşif grubunun akıbeti de ilkinden farklı olmadı. Küçük çatışmalar başladı ama Salas'ın federalleri daha fazlasına hazırlıklıydı ve Orconzo'nun isyancıları Rellano'ya çekildi. Burada destek aldılar ve etkili bir savunma pozisyonu oluşturdular. Orcozo'nun adamları bu noktada lokomotifleri dinamit yükleyip federallerin üzerine yolladılar, fazla kayıp verdiremiyordu ama ileride Orconzo'ya iyi propaganda malzemesi sağlayacaktı. Sonraki gün federaller pusuya düşürüldü ve geri çekilmeye zorlandı, bu sırada Tellez'in süvari alayı ulaştı ve Salas'ın çekilen askerlerini koruyarak geri çekilmeye katıldı. Salas Torreon'a ulaştı ve Tellez'e ya da askerlerinden geride kalanlara ne olduğunun haberini bir bekledi ama ses çıkmayınca intihar etti.

Güneyde çatışmalar şiddetlenmişti. Zapata bazı bölgeleri ele geçirdi. Nisan ayında federaller birkaç köyü geri aldı ama bu bile Zapata'yı durdurmaya yeterli değildi. Kuzeyde bir kez daha federaller saldırıya hazırlanıyordu. Bu kez Huerta federallerin başına geçti, yanında Genetal Panco Villa da vardı. Orconzo onlara Torreon'un hemen kuzeyinde saldırdı ama federaller savunmada başarılıydı. Bu saldırılarda Orconzo'nun ordusu bir kısım toplarını geride bırakarak kaçmıştır. Huearta ise Madero'dan gelen desteği beklemektedir, geldiğinde federallerini kuzeye doğru sürer. Orconzo ilk savaşta olduğu gibi onları yavaşlatmak için tren yolunu hasara uğratır ve bir kez daha Rellano istasyonu civarındaki tepelerde savunmaya geçer ama bu kez sadece batı tarafında yeterli top vardır. Huearta önce düşmanı test edecek küçük çaplı taarruzlarda bulunur. Elbette ki Orconzo bunları kolayca püskürtür ama pozisyonları açığa çıkar ve Huearta doğu tarafını yeterli topçu desteğine sahip olmadığını görür. Federallerin koruma ateşi altında Villa'nın adamları doğu tarafını gece yarısı zapt eder ertesi sabah Huerta'nın süvarileri Orconzo'nun isyancılarını kalan mevzilerden söküp atar. Orconzo yine lokomotifleri dinamit doldurur ama Huerta dersine çalışmıştır. Kalan günlerde de Orconzo'nun isyancıları dağılır ve devrimi sona erer. Ne var ki başkent hiçbir zaman rahat nefes alamaz. Zapata'nın devrimi devam eder ve oldukça etkilidir, ayrıca daha büyük bir tehlike kapıdadır. Yıl sonunda iki general daha isyan bayrağını açar fakat bu isyanlar kısa sürede bastırılır, isyancı generaller yakalanıp başkent Meksiko'ya getirilir. Bu başlangıçta normal karşılanacak bir şeydir fakat bu doğru devrim ateşinin Meksika'nın kalbine taşınmasına yardımcı olacaktır. Her şeye rağmen 1912 sonunda barış hakimdir. Kuzeyde Orconzo ABD'ye kaçmıştır ve uzun bir süre geri gelemeyecek kadar kötü yenilmiştir, güneyde ise Zapata'nın rehin tutulan ailesi salıverilir.

Durum tamda sakinleşmeye yüz tutmuşken 1912 sonunda ayaklanan generallerin destekçileri onları hapisten kaçırmak için başkente gelir. Kaçış sırasında generallerden biri ölür ama diğeri kaçmayı başarır. 9 Şubat günü olan bu olay devrimi ülkenin kalbine taşır. Devam eden on gün boyunca Huearta'nın federalleri çeşitli isyancı gruplarına karşı Meksiko sokaklarında mücadele verir. Savaş o kadar şiddetli ve acımasızdır ki şehrin belirli kısmı enkaz haline gelir ve daha sonra Meksika halkı bu olayı On Trajik Gün olarak adlandıracaktır. Çatışmalar sokak sokak devam etmektedir ve iki taraftan herhangi biri de zafere yakın değildir. Zafer iki taraf için uzak bir ihtimal ise yenilgi de o kadar uzaktır, zira isyancılar devrimi başkente taşımıştır ve bu onların kesin zaferi olabilecek bir durumdur. Öte yandan burası Madero hükûmetini ve Huearta'nın federallerinin kalbidir, her asker her tüfek her top cepheye burada gitmektedir. Sonunda ABD araya girecektir. Meksiko'daki elçilik binasında kaçak general Felix, Huearta ve ABD büyük elçisi görüşür. Sonuçta olay tatlıya bağlanır ama Madero artık başta kalmayacaktır. Buna karşılık isyancılar Huerta'nın Madero'nun yerine geçmesine ses çıkarmayacaktır. Onuncu gün Huerta'nın federalleri Madero'yu darbe ile devirir. Huearta yeni başkan olmuştur ve isyancılar şehri terk eder. Ama bu da ülkede durumu daha karmaşık hale getirmekten öteye gitmeyecektir. Orconzo aradığı fırsatı bulduğuna inanır ve darbeye destek verir, böylece ülkeye döner ve Huerta'nın generallerinden biri olur, oysa onunla savaşmayı bırakıp ülkeden kaçalı bir yıl bile olmamıştır. Bu kez kuzeydeki isyancı rolünü Panco Villa alır, Zapata ise en başından beri devrime devam etmektedir, zaten Madero ise başka bir yere nakledilirken yolda vurularak öldürülür.

Kuzeydeki ayaklanmacılar Pancho Villa önderliğinde Kuzey Tümeni olarak yeniden ayaklandılar. Meşrutiyetçi burjuvazinin Carranza önderliğinde “Anayasalcı” bloku yeni bir odaktı. Anarşist PLM’nin de Zapata’nın güçlerine katılmasıyla ülkede üç tane ayaklanmacı güç oluşmuştu. Huearta üç cephede savaşmak zorundayken düşmanları sadece kendi önlerine odaklanmaktadır. Üstelik devrim başından beri savaşta olan Zapata ve Pancho Villa'nın askerleri çok da deneyimlidir, bahar aylarında kuzeyde 400 kadar federal sınırın Amerika tarafına geçer ve silahlarını bırakıp ordudan ayrılır. Zapata'nın devrimcileri ise genelde federallere sinsice yaklaşıp yüksek tahrip gücüne sahip patlayıcılar kullanır ki daha mayısın ilk günü bu şekilde havaya uçurulan bir trende 100 küsur federal can vermiştir. Fakat Huearta'nın da kendince çözüm planları vardı. Huearta ve generalleri devrimin kaynağının köylerde yaşayan halk olduğunu onların isyanın insan gücünü oluşturduğunu ve federallerin kuyusunu kazarken isyancılara yardım ettiklerini düşünüyor ki bu görüşte genelde doğrudur. Huerta bu noktada isyanı korku yolu ile bastırmayı deneyecektir. Federaller temmuz ayı boyunca köyleri yakıp yıkacak kadınları esir alınacak erkekleri ise değişik yöntemler kullanarak öldürecektir. Huerta birkaç köyün başına geleni duyunca öbür köylerinde de kabuklarına çekileceğini düşünüyordu. Aynı ay bir kez daha Zapata'nın kayınvalidesi 2 baldızı ve kız kardeşi kaçırılır. Bu sırada devrime önderlik eden kişilere yakın birkaç kişide yakalanıp kurşuna dizilmiştir. Cephede savaş devam ederken Huearta'nın güç yarışı da başkentte sürmektedir. Tam 110 kongre üyesi toplantı halindeyken federallerce tutuklanıp hapse atılır ve Huerta diktatörlüğünü ilan eder. Kuzeyde Pancho Villa önce Torreon'u alır ardından daha kuzeydeki Ciduad Juarez'e yönelir ve şehri zapt eder, Chihuahua ise daha iyi korunuyor olduğundan başarı sağlayamaz. Ardından kendisine karşı gönderilen federalleri yener. Yıl sonunda güneyde Zapata çetin bir mücadeleye devam ederken kuzeyde Pancho bazı bölgelerdeki kısmı federal zaferlerine rağmen şehirleri ve köyleri tek tek almaktadır.

Yılın hemen başında Villa Ojinaga'yı dört günlük bir muharebe sonucu zapt eder. Fakat burası en kuzeydedir yani sınırda. Güneyde Zapata bazı yerel devrimcileri de anlaşma yolu ile bünyesine katarak büyüme devam eder. Federaller ise kuzey cephesine ağırlık vermiş durumdadır. Kuzey yönünde ilerlemeye geçen federaller köy ve kasabaları bir bir geri almaktadır. En son Torreon federaller tarafından geri alınır ve burada dururlar. Mart ayında üç tarafta daha farkında olmasalar bile başkente doğru ilerlemeye başlar. Pancho Villa önce daha Torreon'un daha kuzeyine ilerlemeye cür'et eden federaller ile çarpışır ve onları geri püskürtüp ordusunu Torreon'a doğru sürer. Ayın sonuna gelindiğinde çok sert ve kanlı muharebeler sonucu Torreon şehri bir kez daha devrimcilerin eline geçer. Bu sırada Amerikalılar Veracruz'u işgal eder fakat orayla ilgilenecek kimse yoktur. Zapata bir süre ilerledikten sonra cephane ve silah temini sıkıntıları baş gösterir fakat bunları aşar aşmaz, yeniden kuzeye doğru ilerleyişe geçer. Aslında özellikle kuzeyde olmak üzere iki cephede de federaller iyi silahlanmış durumdadır, üstelik savunma konumundadırlar. Fakat gerek sayısal üstünlükleri gerek ileri süvari taktikleri ile devrimciler kontrolü ele geçirmiştir. Nisan sonunda Morelos eyaletinde sadece iki yer federallerin kontrolündedir ki bunlardan biri olan Jojuta aynı ayın sonunda düşer. Her bir federal bire üç dövüşmek durumunda kalmıştır. Yaşadığı silah ve cephane sorunları yüzünden diğer federal tutanağı olan Cuernavaca'ya ancak 2 Haziran günü varabilmiş ve kenti kuşatmıştır. 9 haziran günü Albay Jimenez komutasındaki 2000 federal ile kentin kuşatmasını yarmaya çalışmış hemen ertesi gün Zapata adamlarına geri çekilme emri vermiştir. Çok az adamını kuşatmaya devam etmek için orada bırakır ve kalanları ile başkente doğru yürümeye devam eder. Ay sonunda hükûmetin sonu da gözükür Pancho Zacetas'ı alır ve 12000 savunmacıdan sadece 200 tanesi kaçmayı başarır ve Zapata artık Federallerin yoğunluğunun hissedilmeye başlandığı bölgelere adım atar. Carranza ile Pacho aralarındaki soruları çözmek için Torreon'da bir araya gelir bu sırada Huerta kaçışına hazırlanmaktadır. Ve 17 Temmuz'da Alman gemisi Dresden'e atlayıp İspanya'ya kaçar fakat bu devrimciler için dur anlamına gelmez. Zapata saldırılarını sürdürürken Carranza'nın Anayasalcılar'ı kuzeyden iyice yaklaşmış ve federalleri bir kez daha yenmiştir. Sadece üç gün sora Zapta Milpa Alta'yı alır ve başkente yaklaşır Carranza ise başkente sadece 20 kilometre mesafededir ve burada düşman ile anlaşır başkent kan dökülmeden kendi anayasalcı kuvvetlerine terk edilecektir fakat o kente hakim olana kadar federaller Zapata'yı tutacak sonra Pueba yönünde çekilecektir. 13 Ağustos'ta Zapata'nın Morelos'taki askerleri zoru başarır ve Cuernavaca'ya girer böylece federaller Morelos'tan atılmış olur. 15 Ağustos'ta Anayasalcılar Obregon önderliğinde başkente direniş olmaksızın hakim olur. Buradan sonrası karmakarışıktır. Her yer düşebilirdi fakat hükûmetin başkenti Meksiko düşemezdi. Ne Diaz yenildiğinde ne de Madero devrildiğinde kent isyancıların eline geçmemişti. Zapata, Carranza ve Villa başkanlık sarayına ulaşır ve başkent sokaklarında devrimciler hakimdir. Bu hükûmet yanlıları için tam bir cehennem manzarasıdır çünkü onlar bu durumu kaos olarak adlandır. Bu sıra ilk anlaşmazlıklarda ortaya çıkar. Carranza ile yapılan görüşmelerde Ayala Planı'nı yine kabul ettiremeyen Zapata, etkisi altındaki bölgelerde planını uygulamaya devam etti. 24 Kasım’da Zapata’nın birlikleri yeniden başkente girdi. “Anayasalcılar”ın üzerine yürümeme hatası Zapata’nın yanılgılarından biriydi. Bölgeci yaklaşıyordu ve merkezi ordu düşüncesine karşıydı. Anayasalcılar Pancho Villa'ya kasımda resmen savaş ilan etti. Ve böylece deneyimli fakat yorgun devrimciler Pancho ve Zapata yine karşı oldukları bir güce karşı mücadeleye girişmek zorunda kaldılar. Ocak 1915’te Anayasalcıların “Harekat Ordusu” yeniden başkente girdi. Böylece Carranza gücü eline geçirmiş oldu. Aslında Zapata ve Villa ne kadar iyi adamlar olursa olsunlar hiçbir zaman bu kadar büyük düşünememişlerdi. Onların fikirleri toprak reformları ile sınırlı idi. Bu da Carranza tarafından çok iyi kullanıldı ve kontrolü yeni yılın başında tamamen sağlamış oldu fakat hala uğraşması gereken iki devrimci güç vardı.

Yeni yılın dördüncü günü Carranza'nın ordusu kalan son Zapatistler'i Pueba'dan çıkardı ve başkente yeniden girip kontrolü aldı. Zapata'nın hep başını ağrıtan bir cephane problemi vardı ki yeniden başlamıştı. Zapata, Villa'dan cephane talebinde bulundu ama o da pek iyi durumda değildi ve Zapata'ya cephane gönderemeyeceğini onun yerine düşmandan ele geçirmesini önerdi. İşte böyle bir durumda artık yeni Meksika hükûmeti olan Carranza'nın Obregon önderliğindeki ordusu başkentten ayrıldı. Zapata bölgesel yaklaşıyordu ve Morelos eyaletinden ayrılmaya da sıcak bakmıyordu bu durumda Obregon ağırlığı kuzeye vermeyi tercih etti. 10 Nisan'da Panco Villa ile başkente pek de uzak olmayan Celaya'da karşılaştı ve Torreon'da kazandığı zaferinden çok daha büyük bir mağlubiyet aldı. Panco bir kez daha saldırmayı denedi ve 2. Celeya Muharebesi olarak bilinen savaşta yine kaybetti ve mağlubiyeti tamamlanmış oldu. Geçen yıl Juarez'de, Torreon'da, Zacetas'ta federalleri olağanüstü süvari yetenekleri ile defalarca alt eden Villa bir yıl sonra aynı federallere kaybetti. Bu kez tek fark başlarında artık General Obregon'un olması idi ki o da dersin çalışmış görünüyordu. Obregon Avrupa'da devam eden savaşı takip ediyordu ve Celaya'da oradaki siper sistemini kullandı. Savunması derinlemesine siperlerden oluşuyordu. Villa'nın süvari taarruzları elbette bu siperlere ulaşıyordu ama ya üzerinde atlayıp geçeceklerdi ki bitmek bilmeyen bu siperleri aşma savaşı kazandırmazdı ya da inip dövüşmeleri gerekiyordu. Obregon'un emrinde artık sadece isyancı Anayasalcılar değil Meksika Ordusu vardı ve Villa'nın yarattığı zayıflıkları kapatabiliyordu. Sonuçta Birinci Dünya Savaşı'nda Alman, İngiliz, Fransız ve Türk askerlerinin yaşadığı o müthiş saldırı gücünün hedefe çok az bir zarar vererek eriyip gitmesi şokunu Pancho da yaşamıştı ve ordusunda ilk defa parçalanmalar görülmeye başlandı. Bu muharebede General Obregon'da sağ kolunu kaybetmişti. Villa'nın ise 120 subayı yakalanıp kurşuna dizildi ya da idam edildi. Hemen ardından Leon Muharebesi başladı ve hazirana kadar devam etti ve sonuçta artık Villatanistlik yok olmuştu fakat Villa hala Obregon'u yenebileceğini düşünüyordu. Bu sırada güneyde hareketlenme başladı. Orada federalleri General Pablo Gonzales Garza yönetiyordu. Zapata'nın devrimcileri başkentten 15 kilometre mesafede bu orduyu yavaşlatmayı başardı. Aslında artık devrim çok taraflı bir iç savaşa ve güç mücadelesine dönmüştü. Çünkü devrimciler geçen yıl başkenti almıştılar. Zapata'nın başkanlık iddiası yoktu o sadece Plan De Ayala ile ilgileniyordu ve amacı onu kabul ettirmekti. Villa ise başkente girmişti ama geri çekilmişti yani uzun görüşmelerde de bir toprak reformu hakkında onun da tek istediği buydu. Sonuç alamadı ve bu ikisi Carranza için devrimci değil isyancı idi. Carranza bunu sonuna kadar kullandı. Ona göre onlar kendilerinden başka kimse ile geçinemezdi ve savaş bu yüzden hala sürüyordu. Aslında üçlü kutuplaşma çok önceden başlamıştı fakat General Huerta'nın başta olması ile silahlar ona dönmüştü şimdi Huerta düşmüştü ve bloklaşma artık gün ışığına çıkmıştı. Güneyde Zapata karşı saldırıya geçti ama yenildi. Garza'nın ordusu ilerlemeye devam etti ve 11 Temmuz'da başkent Meksiko'ya girdi. Bir hafta sonra ayrıldı fakat ağustos başında çıkmamak üzer geri geldi kasımın ilk günü Pancı bir kez daha yenildi artık sona yaklaşıyordu ama o bunları duymazdan gelmeyi seçiyordu. Aynı zamanda ABD Meksika'da Carranza hariç tüm gruplara silah sağlanmasını yasaklamıştı. Zaten cephane konusunda 1914 baharından beri sıkıntıda olan Zapata için bu kabustu Villa ise zaten yıl boyunca Obregon'a boyun eğmek zorunda kalmıştı artık diğer kararlar ve olaylar onu pek ilgilendirmiyordu çünkü artık akıbeti belirlenmişti. Tüm bunlara rağmen 1916 daha karmaşık bir yıl olacaktı.

Başkenti terk etmesine rağmen Morelos eyaletinde hakimiyetini sürdüren Zapata, 7 Nisan 1919’da bir tuzağa düşürülüp öldürüldü. Madero’nun generallerinden Venustiano Carranza devlet başkanı olarak ve yeni bir burjuva anayasası ilan etmişti. Bu arada Carranza’yı iktidara taşıyan General Álvaro Obregón, anayasa tartışmaları sırasında hükûmetten uzak düşmüştü. 1 Haziran 1919’da başkan adaylığını ilan eden generalin hükûmete yönelttiği eleştirilerin arasında Zapata’nın öldürülmesi de vardı. 1920 baharında General Obregón için tutuklama kararı çıkarıldı.

Obregón, destekçisi olan demiryolu işçilerinin yardımıyla işçi kıyafetiyle Zapatista denetimindeki Morelos eyaletine kaçtı. Zapatista hareketini etkisi altına alan General Obregón, on yıllık iç savaş boyunca ilk defa tüm Meksika halkının birleşip uyacağı bir ayaklanma çağrısıyla Carranza diktatörlüğünü devirme hareketini başlattı. İktidara gelen Obregón işçiler için yaptığı vaatlerin birçoğunu yerine getirirken 1917 Anayasasının öngördüğü toprak reformu, güneydeki eyaletlerle sınırlı kaldı.

• 
  Porfirio Díaz
• 
  Torreon muharebesinde "Pancho" Villa
• 
  Emiliano Zapata (Cuernavaca, 1911)
• 
  Francisco I. Madero (Cuernavaca)

• Да здравствует Мексика! (Que Viva Mexico!, Sergei Eisenstein, 1979; "Naguey" ve "Soldadera" adlı bölümler Meksika Devrimiyle ilgilidir.)
• Viva Zapata! (1952)
• Pancho Villa (2003)
• A Fistful Of Dynamite

• La Adelita
• La Borrachita

• Petra Herrera