Llano de Chajnantor Rasathanesi
Llano de Chajnantor Rasathanesi, yerden 4.800 m yüksekte, Kuzey Şili'de Atacama Çölü'nde bulunan rasathane grubuna verilen genel bir isimdir. Antofagasta bölgesinde bulunan bu alan, San Pedro de Atacama köyüne yaklaşık olarak 50 kilometre uzaklıktadır. Oldukça kurak ve soğuk bir iklimi olan bu bölge insanlar için elverişli olmamasına karşın milimetre-altı astronomi için mükemmel bir konum özelliği taşımaktadır. Bunun nedeni ise su buharlarının milimetre-altı radyasyonu emerek gözlemin verimini düşürmesidir. Llano de Chajnantor bölgesi aynı zamanda dünyanın en büyük ve pahalı astronomik teleskop projesine, Atacama Büyük Milimetre/Milimetre-altı Dizisi (ALMA), ev sahipliği yapmaktadır. Llano de Chajnantor ve çevresi Şili hükümeti tarafından Chajnantor Bilim Fonu (İspanyolca: Reserva Científica de Chajnantor) kapsamındadır.
Konum
Llano de Chajnantor bölgesi Altiplano platosunun güneyinde, Puna de Atacama yaylasının batısında bulunur. And Dağları 200 kilometreyi aşkın bir uzunlukta doğuya yani Arjantin'e doğru uzanır. The Salar de Atacama havzası batıda Cordillera Domeyko bölgesince çevrelenen Puna de Atacama havzası ile sınırlandırılmıştır. Puna de Atacama havzasının batısı, Andean volkanik kuşağının merkezi volkanlarının arasında yer alır. Llano de Chajnantor bölgesinin kendisi Holosen devrinden beri aktif olmasına rağmen tarih boyunca hiç patlamamış Purico Complex volkanik tepeleriyle sarılıdır. Kuzeyde Cerro Chajnantor, doğuda Cerro El Chascón, güney ve batı bölgesinde ise küçük küçük volkanik tepeler bulunur. Pampa la Bola kuzeydoğuya, Cerro El Chascón, Cerro Chajnantor'un kuzeyi ve doğusuna uzanır. Pampa la Bola ortalama olarak 4.800 m yüksekliğe sahipken, Llano de Chajnantor bölgesinin ortalama yüksekliği 5.000 m olarak ölçülmüştür. Atmosferin inceliği verimsiz bir iklim oluşturup bilim insanlarının çalışmalarını güçleştirdiğinden dolayı, ALMA için işlerin çoğu yerden yaklaşık olarak 2.900 m yüksekliğe sahip Salar de Atacama havzasındaki merkez binada yürütülecektir.
ALMA'nın bulunduğu bölgede yıllık ortalama yağış miktarı 100 mm olarak kaydedilmiştir. Llano de Chajnantor bölgesinin kuru iklimi 3 ana nedene dayandırılır: And Dağları'ndan ve Chilean Coastal Range Dağları'ndan gelen küçük çapta yağmur akıntıları, Şili kıyısındaki Humboldt Akıntısı'nın oluşturduğu sıcaklık terselmesi veya bir diğer adıyla enverziyon, Kuzey Pasik Yükseği'nin basıncıyla şekillenen Hadley ve Ferrey atmosferik sirkülasyonunun oluşturduğu inversiyon. Bölge genellikle Atacama Çölü'nde yer alıyor gibi kabul edilmiş olsa da ekolojisinden dolayı aslında Central Andean dry puna bölgesinin içerisinde yer alır. Llano de Chajnantor bölgesi aynı zamanda Güney Afrika ve Orta Avustralya'daki çöllerle aynı enlemde bulunmaktadır.
Teleskoplar
Llano de Chajnantor teleskopları
- Atacama Büyük Milimetre/Milimetre-altı Dizisi (İngilizce: Atacama Large Millimeter/sub-millimeter Array; ALMA), Şili'nin kuzeyindeki Llano de Chajnantor bölgesinde yapım aşamasında olan astronomik interferometre özellikli büyük radyo teleskoplardır. Tamamlandığında 66 dev antenden oluşacaktır. 2011 yılında ilk bilimsel gözlem tamamlandığında, 12 m metre çapında 20 tane anten kurulmuştu. Proje 1,3 milyar doların üzerinde bir ticari yüke sahip olduğundan Ulusal Radyo Astronomi Rasathane (İngilizce: National Radio Astronomy Observatory, kısaca NRAO) ve Avrupa Güney Rasathane'nin (İngilizce: European Southern Observatory) liderliğinde uluslararası bir ticaret birliği anlaşması yapıldı.
- Atacama Öncü Deney Teleskobu (İngilizce: Atacama Pathfinder Experiment) (APEX), 2005 yılında kurulan 12 m çapında bir milimetre-altı radyo teleskobudur. APEX, Max Planck Radyo Astronomi Enstitüsü liderliğinde bir ticaret birliği anlaşması ile işletilen, ALMA antenleri için bir prototip niteliğindeydi.
- Kozmik mikrodalga arka plan ışınımını gözlemlemek için inşa edilmiş QUIT (İngilizce: QU Imaging Experiment Telescope) üç adet radyo teleskop dizisinden oluşur. Teleskoplar, elektromanyetik ışınımı ölçmek için ilginç bir Mizuguchi-Dragone tasarımıyla beraber son derece hasssas bolometrelere sahiptir. Daha önce 2009 yılında CBI dizisine ev sahipliği yapan proje, Chicago Üniversitesi tarafından yönetiliyor.
Pampa la Bola teleskopları
- Atacama Milimetre-altı Teleskop Deneyi (İngilizce: Atacama Submillimeter Telescope Experiment; ASTE), Mitsubishi Electric tarafından inşa edilmiş 10 m çapında bir milimetre-altı radyo teleskoptur. Teleskop, Japonya Ulusal Astronomi Rasathanesi'nin öncülüğünde bir uluslararası ticaret birliği ile işletilen ALMA antenleri için bir ön prototipti. ASTE, ilk olarak 2000 yılında Japonya'da inşa edildi ve ardından 2002 yılında Şili'de yeniden kuruldu. Düzenli gözlemlerine 2004 yılında başladı.
- NANTEN2 Rasathanesi (NANTEN2), Köln Üniversitesi öncülüğünde uluslararası bir ticaret anlaşmasıyla işletilen 4,0 m çapında bir milimetrik-dalga radyo teleskobudur. 2004 yılında 1995 yılından beri işletilen Las Campanas Rasathanesi'nden taşınmıştır.
Komşu tepelere yeni teleskoplar
- Atacama Kozmoloji Teleskobu (İngilizce: Atacama Cosmology Telescope; ACT), 6,0 m çapında gökyüzünü mikrodalga dalgaboyunda keşfetmek için Gregorian tipinde dizayn edilmiş bir teleskoptur. 2007 yılında Cerro Toco Stratovolkanı'nın batı köşesine inşa edilen teleskop, 2007 yılından beri Princeton Üniversitesi öncülüğünde uluslararası bir ticaret anlaşmasıyla işletilmektedir.
* Tokyo Üniversitesi Atacama Rasathanesi (İngilizce: University of Tokyo Atacama Observatory) (TAO), Llano de Chajnantor bölgesinin hemen kuzeyinde yer alan Cerro Chajnantor bölgesinde 6,5 m çapında planlanan bir optik ve kızılötesi teleskoptur. 2009 yılında 1,0 m çapında teleskoba sahip, miniTAO olarak isimlendirilen test amaçlı bir tesis kurulmuştur. TAO, halen dünyanın en güçlü ve nitelikli teleskopları arasında yer almaktadır.
- Cerro Chajnantor Atacama Teleskobu (CCAT), TAO'nun yakınındaki Cerro Chajnantor bölgesine kurulması planlanan 25 m çapında bir milimetre-altı radyo teleskoptur. Proje henüz gelişim sürecindeyken, CCAT'ın web sayfasında ifade edildiği gibi aslında Cornell Caltech Atacama Teleskobu olarak isimlendirilmesi planlanmıştı. Projenin 2020 yılında tamamlanması bekleniyor.
- Huan Tran Teleskobu (HTT), kozmik mikrodalga arka plan ışıması polarizasyonunu ölçmek için başlatılmış bir projenin parçasıdır. HTT, 3,5 m çapa sahip Gregorian tipi bir teleskoptur. Teleskoba, 1 K (−273 °C)'den daha düşük sıcaklıklara kadar soğutulan bolometre dizisinden oluşan POLARBEAR deneyi bağlanmıştır. HTT ilk olarak 2010 yılında test edilmek için CARMA bölgesine kurulmuştur. Ardından 2011 yılında ACT'nin yakınlarında bir Cerro Toco bölgesine taşınmış ve ilk ışığını Ocak 2012'de gözlemlemiştir. Proje, Kaliforniya Berkeley Üniversitesi öncülüğünde uluslararası bir ticaret anlaşmasıyla geliştirilmiştir.
Eski teleskoplar
- Kozmik Arka plan Görüntüleyici (İngilizce: Cosmic Background Imager; CBI), kozmik mikrodalga arka plan ışımasının yoğunluğunu ve polarizasyonunu ölçmek için dizayn edilmiş bir teleskop interferometresiydi. 13 tane 0,9 m çapa sahip teleskopla 1999 ve 2006 yılları arasında işletildi ve 2008'e kadar ise 1,4 m çapındaki antenlere entegre edildi. CBI şimdilerde QUIET deneyi için kullanılıyor.
- Milimetrik-dalga interferometresi (İngilizce: Millimeter-wave Interferometer) (MINT), 2001 yılının sonlarında Cerro Toco'nun yamaçlarında işletilen dört parçadan oluşmuş bir diziydi. Prototipi iki tane 0,3 m çapında ve iki tane 0,45 m çapında Cassegrain tipi yansıtıcıdan oluşuyordu. Kozmik mikrodalga arka plan ışımasını ölçmek için dizayn edilmişti.
- Mobil Anizotropi Teleskobu (İngilizce: Mobile Anisotropy Telescope; MAT veya MAT/TOCO), kozmik mikrodalga arka plan ışımasının anizotropisini ölçümlemek amacıyla dizayn edilen 0,8 m çapında bir teleskoptu. Aslında QMAP balon projesinin sepetine yerleştirilip kullanılması amaçlanmış olan proje, 1997 ve 1998 yıllarının sonlarına doğru Cerro Toco'nun yamaçlarında işletilmiştir.