Konformist (film)

"Konformist" filminde anlatılanlar 1938 yılında başlar, 1943 yılında sona erer. Söz konusu dönem Mussolini (Il Duce)'nin faşist hükümetinin iktidarda olduğu baskıcı bir dönemdir. Olayların Roma ve Paris'te geçtiği filmde doğrusal bir anlatım yoktur. Bir dizi geriye dönüşle filmde zamansal sıçramalar yapılır ve sık sık başkahramanın önceki yaşamından kesitler aktarılır. Bu kesitlerden en önemlisi de 13 yaşındaki çocukluğunu ilgilendiren 1917 yılıdır.

Film açıldığında yıl 1938'dir, Romalı bir kentsoylu olan Marcello Clerici'ye (Jean-Louis Trintignant), işbirliği içinde olduğu faşist gizli polis teşkilâtı tarafından, üniversiteden eski hocası olan muhalif Profesör Luca Quadri'yi (Enzo Tarascio) sürgünde bulunduğu Paris'te bularak öldürme görevi verilir. Sürekli rejim aleyhinde konuşan Profesörün ortadan kaldırılması diğerleri için de bir ibret oluşturacaktır. Marcello ve yardımcısı teşkilattan Manganiello (Gastone Moschin) birlikte Profesörün ve karısı Anna'nın (Dominique Sanda) peşine düşerler.

Bu arada ekrana gelen geriye dönüşlerle, Marcello'nun en yakın arkadaşı olan kör radyo yayıncısı Italo Mantelari'ye (José Quaglio) anlattığı evlilik planları, gizli teşkilâta kapağı atma çabaları, bakımsızlıktan harabeye dönmeye başlamış aileye ait ihtişamlı villada oturan morfin bağımlısı annesine yaptığı ziyaretler, annesini istismar eden Japon şoförü teşkilâttan Manganiello'ya bertaraf ettirmesi, bir akıl hastanesinde yatan babasını ziyareti vb. anlatılır. Bu anılar arasında en çarpıcısı 13 yaşındayken zengin ailesinin özel şoförü Lino (Pierre Clémenti) tarafından cinsel tacize uğraması ve bu eylem sırasında eline geçirdiği tabancayla Lino'yu vurmasıdır. Onun öldüğünü sanarak yıllarca vicdan azabı çekmiş olan Marcello, sonraki yıllarda günah çıkardığı bir rahibe bu olayı anlattığında rahibin cinayeti fazla önemsemeyip ona yaşadığı eşcinsel ilişkinin ayrıntılarını anlattırmaya çalışmasına çok içerler ve öfkelenir. Başka bir geriye dönüş ise evliliğiyle ilgilidir. Giulia (Stefania Sandrelli) adlı 'sığ' bir "küçük burjuva" kızıyla evlenerek eşcinselliğini bastırma yoluna gitmiştir.

Yeni evli çift görünüşte balayını geçirmek için trenle Paris'e giderek bir otele yerleşirler. Evli bir çift olarak daha güven verici bir profil çizdikleri için eski hocasına yanaşması daha kolay olacaktır. Profesörün evine gittiklerinde Marcello kendilerini kapıda karşılayan hocanın genç ve güzel eşi Anna'ya (Dominique Sanda) hemen vurulur, ancak bir biseksüel olan Anna'nın gözü Marcello'nun eşi Giulia'dan başka kimseyi görmez, güvenmediği Clerici'ye ise düşmanca davranır, ama yine de onunla sevişir. Aslında Marcello'nun gerçek niyetini anlamıştır. Bir yemek sırasında Profesör de onun bir faşist olduğunu baştan beri bildiğini itiraf ettikten sonra yine de onlara karşı dostça davranınca, Marcello hocasını kendi elleri ile öldüremeyeceğini anlar ve suikast görevini onlardan daha önce Paris'e gelmiş olan Manganiello'ya devreder.

Profesör ve eşi otomobilleriyle orman içindeki sayfiye evlerine giderlerken tenha yolda önlerini kesen Manganiello'nun kiralık katilleri hem Profesörü hem de eşini vahşice katlederler. Takip eden arabada Manganiello ve Marcello vardır. Can havliyle katillerinden kaçan Anna kurtulmak için arkadaki arabaya doğru hamle edip camı yumruklamaya başlar, ama Marcello ona camı bile açmaz, öldürülmesine kayıtsız kalır.

1943 yılına gelinmiştir. Filmin son dakikalarında Marcello'nun evindeki radyodan faşist diktatör Mussolini'nin iktidardan düştüğü anons edilir. Faşizm sona ermiş, yasaklar kalkmıştır, anti-faşist gruplar sokaklarda gösteriler yapmaktadır. Eskiye oranla daha mütevazı bir yaşantı süren Marcello'nun bir de çocuğu vardır artık. Eski arkadaşı Italo'yla birlikte gece vakti sokakta dolaşırlarken, bir mezbelelikte iki adam arasındaki konuşmaya kulak misafiri olurlar. Marcello, karşısındakine üstü kapalı eşcinsel ilişki teklifinde bulunan adamın sesini tanımıştır, bu yıllar önce öldürdüğünü sandığı kendi tacizcisi Lino'dur. Çılgına dönen Marcello önce onu hırpalar, sonra da onun eşcinsel bir faşist olduğunu ve profesörü onun öldürdüğünü kalabalığa haykırır. Lino kaçar. Arkadaşı Italo'yu da aynı şekilde kalabalığa ihbar ettikten sonra yapayalnız kalan Marcello'nun filmin son sahnesinde, Lino'nun az önce ayartmaya çalıştığı geyle yatmaya hazırlandığını görürüz.

Çoklarına göre Bertolucci'nin başyapıtı sayılan "Konformist", yönetmenin film serüveninin başlangıcındaki ilk birkaç filmden biri olmasına rağmen tüm Bertolucci temalarını kusursuza yakın bir şekilde bir arada seyirciye sunan bir film olmuştur. Bu filmi tamamladığında Bertolucci 29 yaşında çok genç bir sinemacıydı ve henüz dünya çapında ses getirecek filmlerini yapmamıştı. Sinemaya 1961 yılında Pier Paolo Pasolini'ye asistanlık yaparak başlayan Bertolucci, bu filmiyle birlikte olgunluk çağına ancak adım attığını söylemiştir. "Konformist", Bertolucci'yi uluslararası alana taşıyan ilk film olmuştur.

Bertolucci, filmin başkahramanı Marcello Clerici (Jean-Louis Trintignant) üzerinden İtalya'da Mussolini döneminin bir panoramasını gözler önüne serer, karmaşık bir kişiliğe sahip faşizm yanlısı genç bir adamın psikolojik analizini yapar. Doğrusal bir anlatıma sahip olmayan filmde sık sık geriye dönüşlerle zaman içinde ileri geri sıçramalar yapılır. Kültürlü, eğitimli ve aydın bir kentsoylunun neden faşizmi seçtiği sorusuna cevap aranır. Clerici çocukluğunda şoförlerinin cinsel tacizine uğramış ve onu vurmak zorunda kalmıştır. Şoförün öldüğünü sanarak ömrü boyunca suçluluk hissetmiştir. Çocukluğunda uğradığı bu eşcinsel taciz onun bütün geylere düşmanlık hisleri beslemesine neden olmuştur. Tam da o sırada bütün çizgi dışı gruplarla birlikte geylere de savaş açmış olan faşistler seçimle iktidara gelince kendini bu gruba yakın hissederek mutlaka onlar için çalışmayı kafasına koymuştur. Bu yakınlaşmada, eski yıllarda kendisini küçük görenlerle hesaplaşma fırsatının ortaya çıkması da önemli bir rol oynamıştır. Bu, görünüşte Marcello Clerici'nin yükselişidir, ancak baskı dönemlerinde yükselmenin bir bedeli olacaktır. Ondan, Fransa'ya iltica etmiş olan rejim karşıtı eski öğretmeni ve akıl hocası Profesör Quadri'ye yanaşarak onu öldürmesi istenecektir. Korkak bir insan olmasına rağmen Marcello bunu reddedemez, zira artık bir emir kulu, düzenin bir kuklası olmuştur.

İnişli çıkışlı bir kişilik yapısına sahip olan Marcello gizli bir geydir. Sürekli olarak bastırdığı geyliğini maskelemek için güçlünün yanında yer alma içgüdüsüyle faşizme yönelmiş ve partiye katılmıştır. Filmde insan ruhunun derinliklerinde yer etmiş travmaların dürtüsüyle insanların nasıl toplumsal ve politik tercihlere zorlandığının bir öyküsü anlatılır. Clerici'nin nasıl konformist olduğunun altı çizilir. Bertolucci onun psikolojisini anlatırken açık veya dolaylı pek çok simgesel gönderme ve imge kullanır. Bu nedenle film faşizmi kültürel, tarihi ve ideolojik açılardan değil de sadece psikolojik yönüyle yorumladığı için eleştirilmişti.[6]

Filmin görsel açıdan da bir şaheser olarak değerlendirilmesini sağlayan stilize sahneleri, canlı renkli görüntüleri, ışık gölge kullanımı, alışılmadık objektif açıları ve akıcı kamera hareketleri Bertolucci'nin gedikli görüntü yönetmeni Vittorio Storaro'ya aittir. "Konformist", Bertolucci'nin Storaro'yla birlikte çalıştığı ilk filmdir. Storaro ileriki yıllarda Bertolucci'nin altı filmini daha görüntüleyecektir. 'Görüntünün şairi' olarak da nitelendirilen Storaro'nun çarpıcı görüntü yönetimi o kadar ön plandadır ki, filmin politik öyküsünün de önüne geçtiği söylenir.[2] Filmin uyandırdığı güzellik duygusu o derece fazlaydı ki, Bertolucci'nin faşizmi anlayıp irdelemekten çok ona hayran olduğu duygusunu uyandırdığı bile söylenmişti.[4] Anti-kahramanları olan kasvetli, çürümüş ve itici bir dünyayı resmettiği için bir tür Neo-noir film olarak da nitelendirilebilen "Konformist"in bu atmosferini sağlamada yapım tasarımcısı Ferdinando Scarfiotti'nin de büyük rolü vardır.

Sinematik tarzının dışavurumculuk ve 'faşist' film estetiğinin bir sentezi olduğu da söylenen film, 1920'lerin ve 1930'ların klasik Alman filmleriyle, özellikle de Leni Riefenstahl'ın Triumph des Willens (İradenin Zaferi) ile Fritz Lang'ın Metropolis'i ile kıyasanmıştır.[7] Bernardo Bertolucci, sonraki filmlerinde de görsel ihtişama verdiği önemle tanınmaya devam etti.

Filmin çekimleri Paris ve Roma'da yapılmıştır. Stüdyo dışı çekim yerleri Paris'te artık bir sanat müzesi olarak kullanılan tarihi tren garı ve otel binası Gare d'Orsay, Paris ve Roma'nın sokakları, Roma'daki Sant'Angelo Köprüsü ve Kolezyum'dur[8]. Toplam bütçesi sadece 750.000 ABD doları olan film, az bir ödenekle de bir başyapıt ortaya çıkartılabileceğinin en somut kanıtlarından biridir.

Film 1970'te ABD'de dört dakikası kesilerek gösterilmişti. Kesilen sahne bir grup körün birlikte dans ettikleri bir sahneydi. Uzun yıllar filmin eksiksiz ve orijinal bir versiyonuna video formatında çok seyrek rastlanıyordu. Bunlar da genelde İngilizce dublajlı ve yine kesilmiş versiyonlar oluyordu. Nihayet 1995 yılında Paramount bu kesilmiş dört dakikalık sekansı yeniden ekleyerek filmin VHS formatındaki bir videosunu piyasaya sürdü. Bu versiyonda filme kapsamlı bir restorasyon da yapılmıştı. Bu film için renkler ve diğer görsellik ögeleri çok önemli olduğu için restorasyona filmin görüntü yönetmeni Vittorio Storaro da nezaret etmişti[9]. Film 2006'da DVD, 2012'de de Blu-ray formatında piyasaya verildi.

Film, İtalyan yazar Alberto Moravia'nın 1951 tarihinde yayımlanan aynı adlı (Il conformista) romanından uyarlanmıştır. Bu roman Türkiye'de 1971 yılında Firuzan Tekil'in Türkçe çevirisiyle "Fer Yayınları"ndan Düzen Adamı adıyla çıktı.

Yazılarında "Alberto Moravia" takma adını kullanan gazeteci yazar "Alberto Pincherle", eserlerinde daha çok modern cinsellik, sosyal yabancılaşma ve varoluşçuluk gibi temaları işlemiştir. En çok da burjuvazinin ikiyüzlülüğüne vurgu yapmıştır. 1943 yılında Mussolini tarafından 'kışkırtıcı' olarak damgalanmış ve kovuşturmaya uğrayacağını anlayınca da eşiyle birlikte dağlara kaçarak uzun süre saklanmak zorunda kalmıştı. Savaştan sonra da bu tür baskılar devam etmiş, 1951 yılında Katolik Kilisesi, müstehcen tasvirleri yüzünden yalnız "Düzen Adamı"nı değil Moravia'nın bütün eserlerini yasaklanmış kitaplar listesine almıştı. Sonraki yıllarda da eserlerindeki açık saçık cinsel anlatımlar ve rejime muhalif tutumu nedeniyle sık sık kovuşturmaya uğramıştır. Moravia İtalyan Komünist Partisi'nin desteği ile bağımsız olarak parlamentoya da girmişti.[10]

1941 doğumlu olan yönetmen Bernardo Bertolucci ise aslında Mussolini faşizmini yaşamamış olmakla birlikte içinde yetiştiği çevre itibarıyla o dönemi çok iyi tanıyordu. Babası şair Attilio Bertolucci'nin de arkadaşı olan Alberto Moravia'nın romanındaki Marcello karakterini en az romandaki kadar derinlikli olarak filmine aktarabilmişti. Filmin DVD'sindeki ekstralarda yer alan röportajında Bertolucci filminde, romanın sonunu tamamen değiştirmiş olduğunu da belirtmiştir.

Filme (ve uyarlandığı romana) adını veren ve aynı zamanda filmin baş kahramanı Marcello Clerici (Jean-Louis Trintignant)'yi tanımlayan, Fransızca conformiste'ten köken almış "Konformist" sözcüğü "sorgulamadan itaat eden", 'boyun eğen", "intibak eden", "uyum sağlamış" anlamlarına gelir. Bu sözcük sıklıkla ve hatalı olarak comfort (rahatlık) sözcüğünden köken almış olduğu zannedilerek "konforu seven", "rahatına düşkün" anlamlarına gelen bir sıfatmış gibi değerlendirilmekte ve gündelik hayatta bu yanlış biçimiyle kullanılmaktadır.

Oysa "konformist" sıfatı sistemin (özellikle de baskıcı rejimlerin) standartlarına uymayı hemen kabul eden, tüm töre ve kurallarına sorgulamadan ve koşulsuz itaat eden, sistemle mutabakat halinde olan, düzene uygun hareket eden kişiler için kullanılan bir sıfattır. Konformistler içinde bulundukları sistemi çok fazla beğenmeseler bile, küçük çıkarları ve rahatları uğruna idellerini satmaya hazırdırlar. Kısaca hep kazanandan yana olan konformistler sistemin adamıdırlar. Sistem için canla başla çalışmasalar bile durumu kabullenmişlerdir ve en azından yansız gibi davranarak kendi halinde geçinip giderler. "konformist" sözcüğünün zıt anlamlısı "non-konformist"tir.

Kazandıkları

• Berlin Film Festivali (1970): "Interfilm Ödülü" ve "Özel Ödül", Bernardo Bertolucci.
• BFI (İngiliz Film Enstitüsü) 1970: "Sutherland Trophy", Bernardo Bertolucci.
• David di Donatello Ödülleri (1971): "En İyi Film", Maurizio Lodi-Fe.
• NBR (Ulusal Eleştirmenler Kurulu, ABD) 1972: "En İyi Yabancı Film".
• Ulusal Film Eleştirmenleri Derneği Ödülleri ABD, (1972): "En İyi Görüntü yönetmeni" ve "En İyi Yönetmen" ödülleri, Vittorio Storaro ve Bernardo Bertolucci.
• Satellite Ödülleri (2006): "En İyi Klasik DVD" ödülü.

Adaylıkları[5]

• Berlin Film Festivali: En İyi Film Altın Ayı ödülü. (1970'te zaten bu ödülü kazanan film olmadı)
• Akademi Ödülleri (Oscar, 1972): En İyi Uyarlama Senaryo Akademi Ödülü, Bernardo Bertolucci
• Altın Küre Ödülleri (1972): En İyi Yabancı Dilde Film Altın Küre Ödülü İtalya

• IMDb'de Il conformista
• Allrovi.com'da "The Conformist"
• Filmin çeşitli afişleri