Çatalköprü, Ardahan

Günümüzde Çatalköprü adını taşıyan köyün bilinen en eski adı Şadevan’dır. Ne var ki belli başlı kaynaklarda bu yer adının kökeni ve anlamına ilişkin bilgi yoktur. Gürcüce Şadevani (შადევანი) olarak yazılan köy, Osmanlıların Gürcü prensliği Samtshe-Saatabago'dan ele geçirdikleri toprakların erken tahrirlerinden biri olan 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan’da Şadevan (شادوان) olarak kaydedilmiştir.[1] 17. yüzyılın sonlarında, Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır adlı tahrir defterinde de köyün adı aynı biçimde yazılmıştır.[2] 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda bölgeyi ele geçiren Ruslar ise, 1886 yılında köyün adını iki farklı biçimde, Şadevan / Şedevan (Шадеван / Шедеван) olarak kaydetmişlerdir.[3]

Şadevan köyünün adının yazılışı geç tarihlerde biraz değişikliğe uğramıştır. Nitekim, 1928 tarihli Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı Osmanlıca yayında Şadivan (شاديوان) olarak yazılmıştır.[4] Köyün adı Dahiliye Vekaleti’nin 1933’te yayımladığı Köylerimiz adlı kitapta da "Şadivan" olarak geçer.[5] İçişleri Bakanlığı'nın bir yayını olarak 1968'de basılmış Köylerimiz adlı kitapta köyün eski adı Şadivan, yeni adı Çatalköprü olarak verilmiştir.[6] Bu kayıt Şadivan adının 1933 yılından sonra Çatalköprü olarak değiştirilmiş olduğunu göstermektedir.

Tarihsel Tao-Klarceti sınırları içinde yer alan Şadevan köyünün kuruluşuna ilişkin bilgi yoktur. Bununla birlikte, eski Akameti köyünü de kapsayan Çatalköprü’deki kiliselerin varlığı köyün yeni bir yerleşme olmadığını göstermektedir.[7] Şadevan’ın bulunduğu bölge, erken ortaçağda Gürcü Krallığı sınırları içinde kalıyordu. Bu bölgeye 11. yüzyılda bir süre Büyük Selçuklular hakim oldu. 13. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Şadevan Gürcü Cakeli sülalesinin yönettiği Samtshe-Saatabago sınırları içinde yer aldı. Bu prensliğin topraklarını Osmanlıların 16. yüzyılın son çeyreğinde tamamen ele geçirmesinden kısa süre sonra, 1595 tarihinde yaptıkları tahrirde Şadevan’ın kaydedilmiş olması, köyün Gürcü yönetimi sırasında Şadevani adıyla var olduğunu göstermektedir. 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan’da Şadevan Poshov livasında Güney (Mzvari) nahiyesine bağlı bir köydü. Bu tarihte köyde 59 hane yaşıyordu. Osmanlı Devleti’ne 10.000 akçe vergi veren Şadevan, büyük bir köy sayılıyordu.[8] Şadevan 17. yüzyılın sonlarında, Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır adlı tahrir defterine göre aynı idari statüye sahipti. 1723 (Hicri 1136) yılında İbrahim adında birinin oğulları olan Mehmed, Mustafa, Hüseyin ve Osman müşterek olarak köyün mülkiyetine sahiptiler ve devlete 11.265 akçe vergi ödüyorlardı.[9] 1595 tarihli tahrir defterindeki Gürcü erkek adlarına (İason, Gogiça, Elia, Grigol, Papuna, Garsevan, İakob, Giorgi, Saba vb) bakarak, 1723 tarihinde köyün Müslümanlaşmış olduğu ya da köyün toprak mülkiyetinin Müslüman kardeşlere verildiği sonucuna varılabilir.[10]

Uzun süre Osmanlı yönetiminde kalan Şadevan’ı 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Ruslar ele geçirdi. 1878 yılında köyün nüfusu 40 haneden oluşuyordu.[11] Bu tarihten yaklaşık on yıl sonra yapılan nüfus sayımında ise, Şadevan’da 487 kişi yaşıyordu ve bu tarihte nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir.[3] Bu durum, köyde yaşayan Müslümanların ya Türk olarak kaydedildiğini ya da Gürcülerin yerini Türklerin aldığını göstermektedir. 1917’de Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, toprakları günümüzde Çatalköprü sınırları içinde kalan Akameti’nin (აკამეთი) terk edilmiş bir köy olduğunu yazmıştır. O tarihte Akameti’de iyi inşa edilmiş bir kilise vardı ve yapı ayakta duruyordu.[12] Oysa Akameti köyünde 1595 tarihli tahrire göre 44 hane yaşıyordu. 1878'de ise hane sayısı 12’ye düşmüştü.[13] 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından köyün azalmış olan nüfusu göç etmiş olabilir.

I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından Şadevan bağımsız Gürcistan sınırları içinde yer aldı. Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Ankara Hükümeti kuvvetleri tarafından Ardahan ile Artvin bölgeleri ve geçici olarak da Batum'u fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Şadevan’ın da içinde yer aldığı Ardahan ve Artvin bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı.[14] Köyün adı 1933’ten sonra Çatalköprü olarak değiştirilmiştir.[5][6]

Bugün Çatalköprü adını taşıyan köyde üç kilisenin varlığı bilinmektedir. Bunlardan ikisi Şadevani, diğeri ise Akameti köyünde inşa edilmişti. Şadevani’deki köy kiliselerinin akıbeti bugün bilinmemektedir. 1917 yılında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli’nin verdiği bilgiye göre köyün yakınlarında iki adet daha kilise yıkıntısı vardı. Bu kiliselerin yeri bugün bilinmektedir. Konstantine Martvileli’nin verdiği bilgiye göre terk edilmiş bir köy olan ve toprakları bugün Çatalköprü sınırları içinde kalan Akameti’deki kilise de bir köy kilisesidir. Tek nefli bir yapı olan Akameti Kilisesi’nden geriye sadece yıkıntıları kalmıştır. Konstantine Martvileli’nin verdiği bilgiye göre burada bulunan kilisenin Gürcüce yazıtı vardı. Ancak bu yazıt bugün kayıptır.[7][12]

Köy, Ardahan il merkezine 23 km uzaklıktadır.[15]

• Yerelnet
• Çatalköprü, Ardahan için uzaydan görüntü siteleri: Google, Yahoo, Microsoft