Zekai Dede Efendi

Eyüpsultan'da Cedîd Ali Paşa mahallesinde Cedîd Ali Paşa Mescidi'nin yanındaki evde 1825 yılında dünyaya geldi.[2] Babası, bu mescidin imamı idi (Sonradan Zekâi Dede ile oğlu Ahmed Irsoy da aynı mescit de imamlık yapmıştır).[3] Babası, imamlığının yanı sıra hat hocası ve tanınmış bir hattat olan Hâfız Süleyman Efendi; annesi ise Hacı Hasan Efendi’nin kızı Ziyneti’Hanım’dır[4] . Ailenin tek çocuğu olan Zekâi, annesini 1859’da, babasını 1863 yılında kaybetti. 1865'ten evvel Fatma Hanım ile evlendi.

İlköğrenimini babasının hat dersi verdiği ve amcasının da öğretmenlik yaptığı Lâ'lî-zâde Abdülbaki İlkokulu’nu bitirdikten sonra babasından hat, amcasından Kur'ân öğrenmeye devam etti.[3] Ağustos 1843'te 18 yaşını bitirdiği zaman hâfız oldu ve babasından da hat icâzet-nâme aldı. Öğrenimine Eyüpsultan İskelesi civarındaki yalısında oturan Balıklı Hoca Ali Efendi'den devam ederek ve medrese dersleri alarak devam etti. Aynı yıllarda yine Eyyubî Mehmed Bey'den müzik dersleri almaya başladı. Müzisyen olarak şöhreti yayılmaya başladığı sırada Kazasker Mustafa İzzet Efendi'den bir yıl boyunca sülüs ve nesih yazıları öğrendi.[3]

Eyyubî Mehmed Bey’den bir yıl ders aldıktan sonra ilahi ve şarkılar bestelemeye başladı. Mehmet Bey onu, bir diğer öğrencisi Hamdi Efendi ile beraber, Dede Efendi'nin konağına götürüp tanıştırdı. Dede'nin arzusu üzerine, haftada bir gün tek başına, bir gün de hocası Mehmed Bey ile beraber konağında meşke başladı. 1844 yılı Temmuz’undan Mısır'a gittiği 1845 Mayısına kadar 10 ay meşk etme fırsatı buldu.[2] Kendisinin son talebesi oldu. 1845 başlarında bir gün, Mehmed Bey, Sûz-i Dil'den bestelediği I. ve II. besteler'i Dede'ye takdim edince İsmail Dede, bu faslın Ağır Semaî'sinin Zekâi Efendi, Yürük Semaî'sinin de Hamdi Efendi tarafından bestelenmesini istemişti. Bu beste, Hafız Zekâi Efendi'nin büyük formdaki ilk eseri oldu.

1845 ortalarında Mısır Prensi Mustafa Fâzıl Paşa ile tanıştı. Sarayında musiki muallimliği teklifini kabul etti ve onunla Mısır'a gitti. Bu ülkede Arapçasını ilerletti; dini ve din dışı yerel müziği inceledi; Arapça güfteli "Şugl" denen ilahiler besteledi. Mustafa Fazıl Bey, paşa rütbesiyle İstanbul'a atanınca, onunla birlikte İstanbul'a döndü.

Zekâi Efendi, 1868 yılında Mevlevîlik tarikatına girdi; İstanbul’da Mustafa Fazıl Paşa'nın dostu ve V. Murad taraftarı olan Yenikapı Dergahı şeyhi Osman Selahaddin Dede’ye kapılandı.[3] Dergâhtaki mukabelelerde ayin okudu. 1883'te Darüşşafaka’da musiki muallimi oldu ve ölümüne kadar 14 yıl bu kurumda öğretmenliği sürdürdü.[2] 1884 Aralığında Arif Dede'nin ölümüyle Eyüp Mevlevihanesi kudümzen başılığı boşalması üzerine kendisine teklif edilen bu görevi kabul etti ve “Dede” unvanını aldı.[2] Kudümzenbaşılığı ölümüne kadar devam ettirdi. O güne kadar “Hafız Zekâi Efendi” olarak anılırken ömrünün geri kalanında “Zekâi Dede” olarak anıldı ve tarihe bu şekilde geçti.[3]

1897 yılında öldü. Kaşgari Murtaza Efendi Cami civarına defnedildi.[3] Serlevhası Mevlevi Sikkesi formunda stilize edilmiş mezar taşı günümüze kadar ulaşmıştır. Bu tarihi mezar taşının önünde Latin harfleri ile düzenlenmiş yeni bir mermer tanıtım levhası daha bulunmaktadır.[5] Eyüp, Nişanca Mahallesi, Zekai Dede Sokakta bulunan ve bir zamanlar Zekai Dede Efendi’nin ikamet ettiği ev aslına uygun olarak yenilenmiştir. Mekan günümüzde Siyer Vakfı tarafından kullanılmaktadır.