Toprak Mahsulleri Ofisi

Birinci Dünya Savaşı sırasında savaşın yaşandığı ülkelerdeki sanayi tesislerinin büyük kısmı yok olmuştur. Savaş sonrasında tarıma yönelmeyi zorunlu kılan bu durum sonucunda tarımsal üretim hızla artmıştır. Özellikle buğday stokları büyüyerek dış piyasada amansız bir rekabet baş göstermiş, 1928 sonrasında birçok ülkede buğday fiyatlarının aşırı düşmesi ile de büyük bir ekonomik kriz gündeme oturmuştur.

Bu gelişme üzerine hükûmet 10/07/1932 tarihinde yürürlüğe giren 2056 sayılı kanunla T.C. Ziraat Bankasını buğday alımıyla görevlendirmiştir. Daha sonra, T.C. Ziraat Bankasına, depo ihtiyacının karşılanması için silo ve ambar inşası hakkında çıkarılan 11/06/1933 tarihli ve 2303 sayılı kanunla hububat muhafaza tesisleri kurma görevi de verilmiştir. Ziraat Bankası 1932/1933 yıllarında çoğu Orta Anadolu'da olmak üzere muhtelif alım merkezleri açmıştır.

Bu faaliyetler sonucunda buğday üretimi artmıştır. Bu arada yoğunlaşan İkinci Dünya Savaşı belirtileri, T.C. Ziraat Bankasında Buğday Masası Şefliği adı altında bir birim tarafından yürütülen işlerin, oluşturulacak başka bir kuruluşa devredilmesini zorunlu kılmıştır.

Bu noktadan hareketle, 13/07/1938 tarihli Resmi Gazete'de yayımlanan 24/06/1938 tarihli ve 3491 sayılı kanunla iktisadi devlet teşekkülü niteliğinde ve buğday işleri ile iştigal etmek üzere TMO kurulmuş ve 9.620.514 Lira’lık ödenmiş sermaye ile faaliyete geçmiştir. Bu kanunla, TMO’ya; buğday fiyatlarının üreticiler bakımından normalin altına düşmesinin ve tüketici halk aleyhine yükselmesinin engellenmesi, buğday piyasasının korunması ve düzenlenmesi, gerektiğinde buğday ithalatı ve ihracatı yapması, dünya buğday üretimi ve hareketlerini takip etmesi, gerekli görülecek yerlerde un ve ekmek fabrikaları kurması, uyuşturucu maddelerle ilgili devlet tekelini yürütülmesi ve benzeri görevler verilmiştir. TMO’nun bugün limanlar ve yoğun üretim alanları dikkate alınarak imal edilmiş çeşitli cins ve tonajlarda yurt sathında 4 milyon ton civarında kapasiteye sahip kapalı deposu mevcuttur. Bugünkü sermayesi 2.050.000.000 TL olup, tamamı Devlete aittir.

TMO’ya 27 Ekim 1939 tarihinde arpa ve yulaf, 28 Kasım 1940 tarihinde çavdar, 25 Nisan 1941 tarihinde mısır, 13 Ağustos 1941 tarihinde de başta pirinç olmak üzere; bitkisel ve hayvansal yağlar, et ve balık, yonca tohumu ve bakliyat alımı görevleri verilmiştir.

TMO satış ofisi

İkinci Dünya Savaşı’nın hüküm sürdüğü yıllarda ve sonrasında TMO, benzin, otomobil lastiği, et kavurması, margarin ve kahve gibi maddelerin tedarik ve dağıtımını yürütmüş, 3 Ağustos 1943'te nohut, akdarı, fasulye, mercimek, bakla ve börülce, 31 Ekim 1947'de susam alımı ile görevlendirilmiştir.

28/08/2006 tarihli ve 2006/10865 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile fındık alımıyla görevlendirilen TMO’nun bu görevi, bu kararın 14/7/2009 tarihli ve 2009/15202 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla yürürlükten kaldırılmasıyla sona ermiştir.

Müdürler, TMO'nun resmi sitesinden alınmıştır.[2]

TMO, faaliyetleri sonucunda birtakım makroekonomik işlevleri yerine getirir. Bu temel işlevler fiyatlandırma, stoklama ve ödeme olarak sıralanabilir. Söz konusu işlevler ise alım, satış, dış alım, dış satım, sevk, tesellüm faaliyetleriyle yerine getirilir. Bunlardan sevk ve tesellüm faaliyetleri yıllık stok durumuna göre değişen yoğunlukta kurum içi faaliyetlerdir.

TMO yönetim ve denetim yönünden 233 sayılı KHK ile ek ve değişikliklerine, 3346 sayılı kanun ile 72 sayılı KHK’ye tabidir. Kurumda hizmetler memur, sözleşmeli personel ve işçi statüsündeki çalışanlarca yürütülmektedir.

TMO, ağırlıklı görevi hububat alım – satımı olan bir kuruluştur. Diğer bir deyimle ticari faaliyet gösterir. Hububat alım – satımı faaliyetinin büyüklüğü, büyük ölçüde bu ürünlerin üretimine bağlı olarak değişmektedir. Üretim durumu yanında TMO’nun ödeme şekli ve bu sektörde faaliyette bulunan firmaların ekonomik beklentileri de faaliyet hacmini etkilemektedir.

• İştigal alanına giren ürünlerin alım ve satımı
• Depolama ve muhafaza
• İthalat ve ihracat
• Haşhaş ıslah ve tohumculuk çalışmaları
• Yasal uyuşturucu madde üretim ve pazarlama
• Afyon Alkaloidleri Fabrikası İşletme Müdürlüğü faaliyetleri
• Umumi Mağazacılık
• Piyasa araştırması
• Enformasyon hizmetleri
• Eğitim
• Araştırma-Geliştirme (Ar-Ge) faaliyetleri
• Lisanslı Depoculuk

1. Görev alanına giren ürünlerin, her yıl cins, nev’i ve mahallerine göre tespit olunacak fiyatlarla, alım ve satışını yapmak ve gerekli stok tesisi ve muhafaza etmek suretiyle, bu ürünlerin piyasalarında istikrar sağlamak,
2. Lüzum görülen hallerde, faaliyet konularına giren ürünleri ve mamullerini dış piyasalardan satın almak,
3. Yurt içinden satın aldığı ürünlerin ve bunların mamullerinin dış piyasalarda sürümünü sağlamak için her türlü işlemi yapmak ve gerekirse bunları yurtdışına satmak,
4. Buğdayı mahdut nevilere irca etmek (indirgemek) ve ticari maksatlara göre standart tiplere varabilmek amacıyla yetiştirilen buğdayları Gıda, Tarım ve Köyişleri Bakanlığının talebi ve teklifi ve Bakanlar Kurulunun Kararı dahilinde fiyat farkı ile satın almak,
5. Faaliyet konusuna giren ürünlerin muhafaza, kurutma, temizleme, ilaçlama ve ayırma işleri ve bu mallar üzerine gerektiğinde varand muameleleri yapabilmek üzere inşa edilmiş veya yeniden inşa ve iktisap edilecek olan silo ve müştemilatı ile ambarları işletmek,
6. Faaliyet konuları ile ilgili her türlü iş ve işlemi yapmak veya yaptırmak,
7. Gerektiğinde, faaliyet konusuna giren ürünleri, mamulleri ve tohumluğu muhafaza eden ve işleyen tesisler kurmak, satın almak ve işletmek, bu mamullerin alım, muhafaza ve satışını yapmak,
8. Kurulan tesislerin bakım ve onarımı için gerekli olan yedek parça araç ve makineleri bulundurmak, gerekirse bu amaçla atölyeler kurmak ve imalat yapmak veya bunlar için gerekli makine ve donatımın yurt içinden veya yurt dışından alımını yapmak,
9. Kurulan tesisler ile mevcut malzeme, makine ve cihazların artık kapasitelerini değerlendirmek,
10. Faaliyet konuları ile ilgili olmak üzere, yurt içinde ve yurt dışında her türlü alım, satım, nakliyat, imalat, depolama ve muhafaza işleri için şirket ve kooperatifler kurmak veya bu amaçla kurulan ortaklıklara katılmak,
11. Dünya hububat üretim hareketlerini ve fiyatlarını izlemek, değerlendirmek, faaliyet konuları ile ilgili her türlü yayını yapmak,
12. Faaliyet konuları ile ilgili olmak üzere yurt içi ve dışında teşkilat ve tesisler kurmak, işletmek, satın almak, satmak, kiraya vermek veya kiralamak, bunlarla ilgili taahhüt ve müşavirlik hizmetlerini yapmak,
13. İstihdamı geliştirme çalışmaları kapsamında düzenlenen beceri kazandırma programlarının uygulanmasını sağlamak,
14. Kurulmuş ve kurulacak küçük ve orta büyüklükteki özel kuruluşlara idari ve teknik alanlarda rehberlik yapmak,
15. Her yıl Bakanlar Kurulunca kararlaştırılan yerlerde, haşhaş ekimi yapacak olanlara izin belgesi vermek, ülkedeki haşhaş ekimi, afyon ve kapsül üretimini kontrol etmek ve Bakanlar Kurulunun tespit edeceği fiyattan bu ürünleri satın almak,
16. Haşhaş kapsülü, afyon ve tıbbi bitkilerden alkaloidler ve uyuşturucu maddeler ile türevlerini imal edecek fabrikalar ve bunlarla ilgili entegre tesisler kurmak ve kurulmuş olan fabrikaları işletmek,
17. Uyuşturucu maddelerin yurt içi ve yurt dışı pazarlamasını yapmak, bilimsel ve tıbbi amaçlı uyuşturucuları ithal etmek,
18. Haşhaş türlerinin, tohum, afyon ve kapsülün ihtiva ettiği morfin ve alkaloidler yönünden ıslahı için araştırmalar yapmak ve araştırma izni verilen diğer kuruluşların bu konuda yapacakları çalışmalara katılmak,
19. Görev alanındaki ürünlerin piyasasını düzenlemek için, ürünlerin kapalı depolarda muhafazasını sağlamak amacıyla diğer kişi ve kuruluşlar tarafından inşa edilmiş ve/veya inşa edilecek depoları uzun sürelerle kiralamak; bu amaçla yapılacak depolara kiralama garantisi vermek.

• Toprakofis SK

Wikimedia Commons'ta Turkish Grain Board ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• TMO web sitesi 12 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Doç.Dr. Seyfi YILDIRIM, Toprak Mahsulleri Ofisi Tarihçesi 1938-2018, Ankara 2018.