Türkiye'de engelli hakları

Türkiye'de, belediyeler 572 sayılı kanun hükmünde kararname gereğince engellilere uygun düzenlemeleri standartlara uygun olarak yapmak zorundadır.[2] İmar Mevzuatına ulaşılabilirlikle (fiziksel engellerin kaldırılmasıyla) ilgili hükümler eklenmiştir. Buna göre, kaldırımlar, yaya yolları, konutlar ve umumi binalar engellilerin ulaşabilirliğine uygun olarak yapılmak durumundadır.

Toplu taşımada engellilere bir takım indirimler uygulanmaktadır. Belediyeler ve belediyelerin kurdukları birlik, müessese ve işletmeler otobüs benzeri karayolu üzerinden yapılan toplu taşıma araçlarında, %40 oranında özürlü olduğunu belgeleyen kişiler üzerinden %30 indirim uygulamak zorundadır.[3] Demiryolu ulaşımında %40 ve üzeri engellilere %50[4][4], %50 ve üzeri ağır engellilerden iste ücret talep edilmez.[5][5] Bazı havayolu şirketleri de, engelli yolculara indirim uygulamaktadır.[6]

Otomobillerde engelliler için yer alan sistem

Ortapedik engelliler için araç alımlarına getirilerilen yasal kolaylıklar da sağlanmaktadır. Günlük ulaşımda engellinin ulaşım ihtiyacı için ithal edilen araçlardan hiçbir şekilde gümrük vergisi talep edilemez. H sınıfı sürücü belgesine sahip olan özürlüler yurt içinden aldıkları özel tertibatlı otomobillerde, katma değer vergisi indiriminden yararlanmakta ve taşıt alım vergisinden muaf tutulmaktadır. ortopedik engellilere otomobil tipi araç alımlarında engel durumuna göre araçı hareket ettirici düzenek yer alan (modifiye edilmiş) kullanıma uygun hale getirilmişedilmiş araçlardan Özel Tüketim Vergisi alınmaz.

Ortaöğretimde, işitme engelli öğrenciler meslek liselerine sınavsız yerleştirilebilmektedir. Yüksek eğitim kurumuna girmeye hak kazanan öğrenciler, valilik bünyesindeki Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı'ndan Başbakanlık Bursu ve yardımcı ders araç gereçlerin temini konusunda destek alabilir. Kredi ve Yurtlar Kurumu, %40 ve üzerinde engelli olduğunu belgeleyen öğrencilere öncelik tanır ve harç üzerinden %50 indirim yapar.[7] Halk Eğitim Merkezleri'nde çeşitli mesleki eğitim programı alan ve %40 ve üzeri engellilerden, herhangi br ücret alınmaz.

Devlet Tiyatroları, engellilerden ücret talep etmez.[8] Ayrıca engelli tiyatrosu, Kültür Bakanlığı'ndan maddi destek almaktadır. Özel tiyatro ve sinemalarda da engelliler için indirim uygulanmaktadır.[9]

31 Ağustos 2013 tarih ve 28751 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan "2013-2014 Eğitim-Öğretim Yılında Yükseköğretim Kurumlarında Cari Hizmet Maliyetlerine Öğrenci Katkısı Olarak Alınacak Katkı Payları Ve Öğrenim Ücretlerinin Tespitine Dair" Bakanlar Kurulu Kararında "Yükseköğretim programlarına kayıt veya kayıt yenileme sırasında 1/7/2005 tarihli ve 5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun ve 14/1/2012 tarihli ve 28173 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Engellilik Ölçütü, Sınıflandırması ve Engellilere Verilecek Sağlık Kurulu Raporları Hakkında Yönetmelik uyarınca engelli olduğuna dair raporu ilgili yükseköğretim kurumuna sunan öğrencilerin ödemesi gereken öğrenim ücreti tutarlarından, engellilik oranı kadar indirim yapılır." [10]

Ülke genelinde, Milli Eğitim Bakanlığı zihinsel özürlü çocukların eğitim uygulamaları yönetmeliğince düzenlenen eğitilebilir zihinsel engelliler meslek okulları bulunmaktadır.[11]

",, Anadolu Üniversitesi Senatosu kararı gereğince engelli oranı %40 ve daha fazla olan öğrenciler bu durumlarını engelli olduğuna dair "Sağlık Kurulu Raporu" ile belgelendirmek kaydıyla "Öğretim Gideri"ni ödemeyeceklerdir. ,,"[12] ",, Açıköğretim Fakültesine kayıt yaptıran öğrencilerden Atatürk Üniversitesi Yönetim Kurulu kararı gereğince özürlülük oranı % 40 ve daha fazla olan öğrencilerden “Açıköğretim Materyal Ücreti” alınmayacaktır. ,," [13]

Özel iletişim vergileri ilgili kanunun maddesi gereği engellilerden talep edilmez bu sayede özel hizmet veren firmalar %50 ye varan indirimler yapabilmektedirler.

Türk Telekom, sabit telefonlar için %40 ve üzeri engelliler için indirimli Sosyal Tarife Paketi uygulamaktadır.[14] Cep telefonu operatör şirketleri de %40 ve üzeri engelliler için indirimler uygulamaktadır.[15][16][17] Sabit internet hatları için de engellilere indirim uygulanmaktadır.[18][19][19][20]

3 Ekim 2011 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan yönetmelik [21] gereği tüm kamu kurum ve kuruluşlarına özürlü memur alımları ÖMSS (Özürlü Memur Seçme Sınavı) ve lise mezunu olamamış adaylar için kura sistemi ile atamlar yapılacak olup.[22] ÖMSS yönetmeliği ile gelen yenilikler

• - sınav iki yılda bir yapılacak olup, sınavın geçerlilik süresi iki yıldır.
• - özürlü adayları için yaş sınırı yoktur.
• - özürlünün alacağı puanla, atama öncesi kurumun belirleyeceği 5 kişiden oluşan bir atama onay komisyonu ile engellinin başvurduğu posizyona

engel durumunun uygun olup olmadığı değerlendirildikten sonra atama onayı olumlu veya olumsuz bir şekilde neticelendirilecektir.

Özürlü hizmet erbabı ile bakmakla yükümlü olduğu özürlü kişi bulunan hizmet erbabında uygulama: Maliye Bakanlığı Merkez Sağlık Kurulu'nca tespit edilen çalışma gücü kayıp oranının asgari; olarak hesaplanan sakatlık indirimi, çalışanın ücret matrahından indirilmektedir. Sakatlık indiriminden yararlanacak birden fazla kişinin bulunması halinde, bu rakamlar, her biri için ayrı ayrı belirlenerek, indirim uygulanmasında toplu olarak dikkate alınmaktadır.

• Emekli Sandığı'na bağlı çalışanlar için yıllık:[26]
  • Birinci derece sakat olanlarda 907 TL
  • İkinci derece sakat olanlarda 453 TL
  • Üçüncü derece sakat olanlarda 226 TL
• Hizmet erbarının kalkınmada öncelikli yörede bulunulması halinde bu tutarlar sırasıyla:
  • Birinci derece sakat olanlarda 1.209 TL
  • İkinci derece sakat olanlarda 604 TL
  • Üçüncü derece sakat olanlarda 302 TL

Bu tutarlar yukarıda belirtilen hizmet erbabı için yıllık gelir vergisi matrahlarından indirilecek rakamları oluşturmaktadır.

• Normal yörede faaliyette bulunulması halinde:
  • • Birinci derece engelli serbest meslek erbabında: 707 TL
  • İkinci derece engelli serbest meslek erbabında: 453 TL
  • Üçüncü derece engelli serbest meslek erbabında: 226 TL
• Kalkınmada öncelikli yörede faaliyette bulunulması halinde;
  • • Birinci derece engelli serbest meslek erbabında:1.209 TL
    • İkinci derece engelli serbest meslek erbabında: 604 TL
  • Üçüncü derece engelli serbest meslek erbabında: 302 TL
• Kendi işini kuran serbest meslek erbabının bakmakla yükümlü olduğu özürlü kişi bulunması halinde durumuna göre, yukarıdaki rakamlara ilave olarak ayrıca özürlü kişi sayısı kadar hesaplanan miktar, bu mükelleflerin yıllık gelir vergisi matrahından indirim konusu yapılacaktır.

Çalışabilir durumda ona engellinin fiziki ve fizyolojik niteliklerine bağlı olarak verilen sağlık raporundaki iş yapabilir % ortanına takabulen engellinin fiziki iş yapabilme kapasitesinin yanı sıra fizyolojik mukabiliyeti oranında malülen erken emekli olabilmesi sağlanılmaktadır. Normal sartlarda sağlıklı biri 25 yıllık işgünü sigorta primi yatırırken engellinin durumuna bağlı olarak en erken 15 yılda malülen emekli olabilmeksi söz konusu olmaktadır. Yanlış ödemiş olduğu prim hesabına göre aldığı emekli maaşı çalışıken aldığının %60 oranındadır. Hiç çalışmamış, çalışamaz durumdaki engellilere bağlanılan malüllük maaşı hakkı, Resmî Gazete'ye göre 200 TL'lik cüzzi bir miktardır.[27]

Engellinin çalışamağı süreler için geçmişe dönük sigorta primi ödemek hakkı talebi, ilgili mevzuatlarda kişi engelli olsun veya olmasın; çalışmasa bile yurt dışında kaldığı süreyi, anavatanına kesin dönüş yapacağını bildirdiği ve bunu resmileştirdiği zaman yurt dışında kalmış olduğu süreyi (süre sınırlaması olmaksızın) geçmişe dönük prim borçlanması olarak ödüye bilme hakkı ilgili mevzuatlarca sağlanılmıştır.

Türkiye'deki engellilerinde anayasanın eşitlik ilkesi gereği çalışamadıkları süreler için belli şartlar altında geçmişe dönük prim borçlanma haklarının sağlanması konusunda ilgili insan hakları dernekleri tarafından kamu davası açılarak bu hakkın kazanılması açısında talepte bulunması gerekmektedir. Bu konuda belli başlı birkaç derneğin öngörülen kamu davası içi önçalışma yaptığı öngörülmektedir.