Samtskari

Günümüzde Aşağıırmaklar ve Yukarıırmaklar olarak ikiye ayrılmış olan köyün bilinen en eski adı Samtskari’dir (სამწყარი; “samts’q’ari”). Bu ad Türkçeye Samiskar (صامسقار) olarak girmiştir.[1][2]

Gürcüce bir yer adı olan Samtskari'nin özgün biçiminin Samtskali (სამწყალი) olduğuna dair görüşler vardır. Nitekim 16. yüzyıla ait bir kilise belgesinde köyün adı Samtskali olarak geçer. Samtskali ise “üç ırmak” anlamına gelir. Bununla birlikte çeşitli kaynaklarda köyün adı Samtkari olarak yazılırken Samtskali adı da eklenmektedir. Bununla birlikte köyün adını Samshari (სამსხარი) ya da Samtshali (სამცხალი) olarak kaydeden kaynaklar da vardır. 19. yüzyılın son çeyreğinde bölgeyi ele geçiren Ruslar köyün adını Samshar-Tshali (Самсхар-Цхали) biçiminde kaydetmişlerdir.[3][4][5]

1904 yılında Şavşeti ve Klarceti bölgelerini gezen Niko Mari, gezi notlarında köyün adını Samtskari (სამწყარი) biçiminde yazmıştır. Bununla birlikte parantez içinde Samtshari (სამცხარი) formunu da kullanmıştır.[6] Daha yaygın biçimde kullanılan Samtskari (სამწყარი) adının Gürcüce "samtskaro"dan (სამწყარო; "samts'q'aro") bozulmuş olma ihtimali daha yüksektir. Nitekim Gürcistan’da bugün de Samtskaro ve Aşağı Samtskaro adları taşıyan köyler vardır. Samtskaro’nun kaynağı ise “sami tskaro”dur (სამი წყარო)ve “üç pınar” anlamına gelir. Nitekim Niko Mari günlüklerinde bu köyün adını Samtskaro (სამწყარო) olarak da yazmıştır.[7]

Tarihsel Klarceti bölgesinde yer alan Samtskari’nin kuruluşu hakkında bilgi yoktur. Bununla birlikte köydeki kiliselerin ve kalenin varlığı, köyün Osmanlıların eline geçmesinden önce de bir yerleşme olduğunu göstermektedir.[8] Bulunduğu bölge itibarıyla Samtskari erken ortaçağda Gürcü Krallığı, geç ortaçağda Büyük Selçuklu ve Samtshe Prensliği sınırları içinde yer alıyordu. 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlılar bu köyün de yer aldığı toprakları ele geçirdiler. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’na kadar Samtskari Osmanlı egemenliğinde kaldı.

Bu savaşta bölgeyi ele geçiren Rusların 1886 tarihli nüfus sayımında Samtskari Artvin sancağının (okrug) Ardanuç kazasına (uçastok) bağlı bir köydü. Bu tarihte köyde 114 hanede 732 kişi yaşıyordu ve nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu. 20. yüzyılın başlarında aynı idari konuma sahip olan köyün nüfusu artmış, köyde yaşayan Gürcülerin sayısı 1908 yılında 831’e ulaşmıştı.[4][5]

Rus idaresi altındayken 1904 yılında Şavşeti ve Klarceti bölgelerini gezen Niko Mari Samtskari köyünün Samtskari Deresi’nin her iki tarafında yer aldığını yazar. Mari’nin verdiği bilgiye göre bu derede değirmenler vardı.[9]

I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından Samtskari bağımsız Gürcistan sınırları içinde yer aldı. Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Ankara Hükümeti kuvvetleri de Artvin ve Ardahan bölgeleri ile geçici olarak Batum'u fiilen sınırlarına kattı. 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Samtskari'nin de içinde yer aldığı Artvin ve Ardahan bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı.[10]

1922 tarihli nüfus cetveline göre Samtskari köyünde 417 Müslüman Gürcü yaşıyordu.[2] Muvahhid Zeki’nin 1927 yılında Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye adlı Osmanlıca kitabında Yukarı Irmaklar ve Aşağı Irmaklar köyleri geçer. Bu köylerin eski adı olarak Samiskar-i Ulya ve Samiskar-i Süfla verilmiştir. Yukarı Irmaklar (Samiskar-i Ulya) köyünde 49 hanede 267 kişi yaşıyordu. Aşağı Irmaklar (Samiskar-i Süfla) köyünün nüfusu ise, 89 hanede yaşayan 484 kişiden oluşuyordu.[1]

Samtskari’deki tarihsel yapılar iki kilise ile bir kaleden oluşmaktadır. Bu köy kiliselerinden biri Aşağı Samtskari köyünde yer alan tek nefli bir yapıydı. Köyün doğu kısmında, yolun kıyısında bulunuyordu. Niko Mari’nin 1904 yılında görmüş olup fotoğrafını çektiği irice ve iyi korunmuş olan tek nefli bu kilise, 20. yüzyılın ikinci yarısında ortadan kaldırılmıştır. Kilisenin bulunduğu yerde bugün bir kahvehane bulunmaktadır. Kahvehanenin yanında kiliseden küçük bir parça kalmıştır. Diğer köy kilisesi ise, Yukarı Samtskari köyünün merkezinin 1 km kuzeyinde, kayalık bir tepende bulunuyordu. Bu kiliseden de geriye bir şey kalmamıştır.[3] Oysa Muvahhid Zeki 1927 yılında Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye adlı Osmanlıca kitabında Yukarı Irmaklar köyünde Gürcülerden kalma harabe halde iki kilisenin bulunduğunu yazar.[11] Bu iki kilisenin bu tarihten sonra tamamen yıkılıp ortadan kaldırıldığı bu kaynaktan da anlaşılmaktadır.

Aşağı Irmaklar köyünde Şalambeti Kalesi olarak bilinen bir kale vardır. Yığma taştan inşa edilmiş olan kale, köyün kuzey tarafında, ormanlık bir alanda bulunmaktadır. 1.480 metre yükseklikte yer alan kaleden geriye sadece yıkıntılar kalmıştır.[12]