Romanşça

Romanç Grişun (Graubündenli Romanşça) Lia Rumanşça'nın girişimiyle dilbilimci Heinrich Schmid tarafından 1970'li ve 1980'li yıllarda geliştirilmiş ortak bir yazı dilidir. 2001'den beri Romanç Grişun, Graubünden Kantonu'da resmî dil olarak kullanılıp Romanşça konuşan halkla temasta kullanılmaktadır; Romanş köylerde hâlâ bölgesel şive resmî dil vasfını devam ettirmektedir. Ortak yazı dili Romanşçanın güçlenmesini ve böylece kaybolma tehlikesiyle karşı karşıya olan bu dili korumayı hedeflemektedir.

Ağustos 2003'te Graubünden Kanton Parlamentosu, Romanç Grişunu bütün Romanş okullarda yazı dili olarak kullanılmasını kararlaştırdıysa da bölgelerde bu yapay dil herkes tarafından olumlu karşılanmadı. Bazıları böylece Romanşçanın nihayî ölümünün mukadder olduğunu ifade ettiler. Bu karardan önce bütün öğretim gereçleri beş geleneksel şîvede basılmaktaydı. Bir yandan bu kararla okul kitaplarının üretim masrafları azaltılırken diğer yandan bilhassa Cermenleşmenin yaygın ve mahallî şîvenin yeni yazı dilinden çok farklı olduğu bölgelerde çocuklar okullarda pratik olarak onlara yabancı ikinci bir lisan öğreneceğinden şivenin durumunu zayıflatacaktır. Romanş olmayan taraflardan bölgesel şîve farklılıkları küçümsenmişti. Çünkü bu lehçeler arasındaki farklar, İsviçre Almancası ağızları arasındaki farktan daha büyüktür. Parlamento kararının uygulanması için tespit edilen geçiş süresi 20 yıldır. Bugünkü hukûkî duruma göre hiçbir belediyeye bu dile geçmesi için zorlanamayacaksa da gerekli ders kitaplarını tedârik etmek güçleşecektir.

Graubündenli kanton yönetimi, uygulamaya konması için değişik modeller meydana getirdi. "Öncü belediye" projesi (Almanca: Pioniergemeinde), yeni dilin pasif olarak hemen uygulamaya konmasını öngörüyor. Bu da öğrencilerin iki yıllık bir giriş döneminde Rumanç Grişunu sâdece şarkılar dinlemeyle öğrenmesi olarak tanımlanıyor. Bu mecbûrî dönemden sonra aktif öğrenime geçiliyor.

İlk olarak Val Müstair (Almanca: Münstertal) belediyeleri bu öncü proje için karar verdiler ve 2005'ten beri bu belediye okullarında pasif dönem uygulanmaktaydı. 2007-2008 ders yılından beri Val Müstair öğrencileri, yeni dili aktif olarak yazı dilini öğrenmektedirler. Val Müstair'in belediyelerince bu uygulamanın başlatılması, bölgeyi tanıyanlar için şaşırtıcı olmadı. Çünkü şimdiye kadar kullanılan ve Vallader adı verilen yazı dili, kullanmakta oldukları konuşma diliyle büyük farklılıklar gösteriyordu. Dolayısıyla bu yazı dilinin değişmesi, bu bölgede konuşma dili için bir tehdit olarak görülmedi. Eski yazı dilinin kaybolması, Rumanç Grişunun taraftarları tarafından bütün kantonda ortak bir yazı dilinin oluşmasının getireceği faydayla telâfî edileceği kanaatındadırlar.

Val Müstair'i örnek alan başka belediyeler de oldu. Bunlar bir taraftan yeni dile yakın ağızlar konuşanlar, diğer taraftan da Almancanın baskısını çok his eden belediyelerdir. Böylece Oberhalbstein, Albula Vâdîsi ve Alt Surselva'daki belediyelerin çoğu, öncü döneme başladılar. Alt Surselva'da ilk olarak Trin, bu uygulamaya başladı.

Bu arada Val Müstair'deki ebeveynler, oradaki ağızın tehlikede olduğunu sanarak başlayarak artık Romanş Grişunu Romanşçanın kurtarılması için iyi bir fikir olduğunu düşünmemektedirler. Mart 2012'deki bir oylamada okulda yeniden kendi ağızlarının öğretilmesine karar verdiler. Bunun anayasaya aykırılığı önce düşünüldüyse de bunun böyle olmadığı açıklığa kavuştu.