Peterloo Katliamı

Manchester şehrinin bağlı bulunduğu Lancashire idare birimi Parlamento iki vekillikle temsil ediliyordu. Vekillik seçimlerinde oy kullanma hakkı sınırlanmıştı. Sadece erkekler oy kullanabiliyordu ve oy kullanabilmek için en az 40 şilin[1] değerinde araziye sahip olmak gerekliydi. Ayrıca oy verme işlemi gizli değildi, oy kullanma şartlarını yerine getiren seçmen Lancashire kent merkezine gitmek ve burada kime oy verdiğini sözlü olarak dile getirmek zorundaydı. Seçim çevreleri de usulsüzlüğü açık şekilde muğlak olarak tanımlanmıştı. Seçim bölgesinden çıkartılacak vekil sayısı orada yaşayan nüfusa göre düzenlenmemişti. Wiltshire’daki Old Sarum adlı seçim çevresindeki tek bir seçmen iki vekil seçmekteyken[2], Suffolk’daki Dunwich seçim bölgesi ise tamamen sular altında kalmıştı.[3] Manchester, Salford, Bolton, Blackburn, Rochdale, Ashton-under-Lyne, Oldham ve Stockport gibi nüfusları toplamda milyonlarla ifade edilen gelişmekte olan kent merkezleri Lancashire’daki iki veya Chesire’deki iki vekil tarafından temsil ediliyorlardı. Bu kentlerdeki vekiller ise toplamda sadece 154 seçmen tarafından belirleniyordu.[2] Seçim sistemindeki benzer eşitsizlikler nedeniyle kamuoyunda yoğun bir reform isteği bulunuyordu.

1815 yılında Napolyon Savaşlarının sona ermesiyle birlikte savaş döneminde tekstil sektöründe yaşanan kısa süreli iyiye gidiş yerini sık sık patlak veren ekonomik bunalımlara bıraktı. Ekonomik güçlüklerden en çok etkilenenler ise tekstil sektöründe çalışan dokumacılar ve eğirme işindekilerdi.[4] 1803 yılında 6 günlük çalışma haftasında 15 şilin kazanan dokumacılar 1818 yılında aynı çalışma koşullarında kazandıkları ücretin 5 şilinin altına düştüğünü gördüler.[5] Kârların düşmesinin önüne işçi ücretlerini keserek geçen fabrika sahipleri ise Napolyon Savaşlarının ardından piyasaların belirsiz olmasını suçluyordu. Ekonomik durumu ağırlaştıran bir başka uygulama ise İngiliz tahıl üreticilerini korumak için getirilen ve ithal tahıla vergi koyan Mısır Yasalarıydı. İngiliz işçileri ve yoksul halk kalitesiz ve pahalı İngiliz tahıl ürünlerine para yetiştiremez durumdaydılar. Yoksulluğun yanı sıra açlık, çözümsüz hale gelen yoğun işsizlik özellikle Lancashire bölgesinde artık reform taleplerinin dile getirilmesine yol açıyordu.[6]

1819 yılında artık iyice ağırlaşan ekonomik duruma karşı siyas iörgütler müdahale etmeye başlar. Seçme hakkının da olmamasını ekonomik sorunlarla birleştiren Manchester Yurtsever birliği adlı grup parlamenter reform talebiyle bir gösteri düzenleme kararı alır. Grubun yöneticilerinden Joseph Johnson dönemin çok iyi bilinen muhalif radikal hatiplerinden Henry Hunt’ı gösteride konuşmaya davet eder. Ancak Londra’da bulunan Hunt’a gönderilen mektup İngiliz istihbaratınca ele geçirilir ve gösterinin planlandığı 2 Ağustos 1819 tarihinde kitlesel bir ayaklanma düzenlenileceği korkusuyla 15. Hafif Süvari Alayı Manchester’a gönderilir.[7] 2 Ağustos günü yapılması planlanan gösteri Parlamentonun Manchester halkının temsil edilmesi için atması olası olan adımları atabilmesi için 9 Ağustos gününe ertelenir.[8] Ancak İçişleri Bakanı Henry Hobhouse yerel hakimlerle iletişime geçerek böyle bir talebin yerine getirilmesinin söz konusu bile olmadığını açıklarken, yapılacak gösteriyi de yasadışı olarak ilan eder.[9]

9 Ağustos gösterisinin yasadışı ilan edilmesi radikalleri bu işten vazgeçirmeye yönelik olsa da amacına ulaşmayacaktı. Hunt ve arkadaşları yen ibir gösteri örgütlemeye koyuldular, bu seferki tarih 16 Ağustos olacaktı. İngiliz yazılı basını daha önce işçilerin ve yoksul halkın hak arayışı gösteriyle sürekli alay etmiş, kötü giyimleriyle dalga geçmiş ve örgütsüz olmalarını eleştirmişti. Bu yüzden gösteriyi düzenleyenler halktan iyi giyinmelerini ve disiplinli hareket etmelerini istemişti.[10] Gösteri sırasında taşkınlık yaşanmaması için çeşitli komiteler kurulmuş, herkesin sorumlu davranması sağlanmıştı.[11] Gösteri için önceden şehrin boş arsalarında yürüyüş provaları yapılmış ancak bu provalar hükûmet yetkilileri tarafından bir tür ordunun hazırlık yaptığı yönünde değerlendirmiştir.[9] Manchester duvarlarına asılan bildirilerde askeri nizam benzeri yürüyüşlerin yapılması yasaklanmıştır.[12]

Aziz Peter Meydanı Mount Caddesi açık bir alandı. Meydanın sonuna doğru bir inşaat bulunmasına karşın diğer tüm yönler açıktı. 16 Ağustos 1819 Pazartesi günü bulutsuz bir yaz günüydü. Güzel havanın katılımı artırması bekleniyordu. Manchester yerel idarecileri sabah 9 sularında meydana gelerek burada toplantı yapmış ve Henry Hunt’ın gelmesine karış nasıl bir önlem almaları konusunda tartışmışlardı. Saat 10.30’a geldiğinde henüz ortak bir karara varamamış olan yetkililer olayların gelişmesine göre hareket etmeye karar verirler.[13] Gösterinin bir yağma, hatta bir ayaklanmaya evrileceğinden emin olan yetkililer bölgeye çok sayıda asker ve hafif süvari getirmişlerdi. Bölgedeki kuvvet 15. Hafif Süvari Alayına mensup 600 süvari, birkaç yüz piyade, 2 top, Chesire Hafif Süvari Alayından 400 süvari, 400 özel polis, Manchester ve Salford Hafif Süvari Alaylarından 120 süvari ve yerel halktan bir araya getirilmiş polis denetimindeki güruhtan oluşmaktaydı.[14] Özellikle “yeomanry” olarak adlandırılan hafif süvari alayları sınıfsal olarak zengin ailelerin çocuklarından oluşmakta ve radikal fikirlerden nefret etmeleriyle tanınmaktaydılar.[15] Bölgede bulunan Britanya Ordularının komutanı General Sir John Byng aynı gün York'ta yapılan at yarışlarına katıldığı için komutayı yardımcısı Yarbay Guy L'Estrange’ye devretmişti.[16]

Aziz Peter Meydanındaki gösteri için gelen kalabalık halk disiplinli ve örgütlü bir şekilde alana girdi. Her köy ve kasabadan gelenler için ayrı bir yer ayrılmış ve buluşma yerleri kararlaştırılmıştı. Manchester’a gelen en kalabalık grup 10 bin kişiyle Oldham’dan gelenlerdi.[17] Çoğunluğunu kadınların oluşturduğu Oldhamlıları, Middeton ve Rochdale’dan gelen 6 bin kişi izliyordu.[18] Alanda toplananların sayısı farklı kaynaklarda 30 bin ila 150 bin arasında gösterilse de modern tahminler 60 ila 80 bin arasındadır.[19] Toplanan sayı Britanya için o dönemin en büyük eylemi anlamına geliyordu, Manchester çevresindeki bölge halkının yarısı oradaydı.

Gösteriyi düzenleyenler gösterinin kesinlikle barışçıl olacağını açıklarken katılacak olanlardan sadece vicdanlarını beraberlerinde getirmelerini istemişlerdi. Alana giren göstericiler beraberlerinde çeşitli pankartlar da taşıyorlardı. Bunlardan bazılarında şunlr yazılıydı; “Mısır Yasalarına Hayır”, “Yıllık Parlamento” ve “Eşit Oy Hakkı”. Gösteri gününden günümüze kalan tek pankart Middleton Halk Kütüphanesinde sergilenmektedir. Süvarilerin saldırısı sonucu yaralanan Thomas Redford tarafından taşınan pankartın bir yanında “Özgürlük ve Kardeşlik” yazarken diğer tarafında da “Birlik ve Kuvvet” yazmaktadır.[20]

Öğle saatlerine doğru birkaç yüz polis memuru alana girerek birbirinden birkaç metre mesafede iki ayrı şerit oluşturdular. Şehrin yetkililerin kendilerinin arasına girerek elebaşlarını yakalamaları için oluşturulduğu sanılan bu koridor göstericiler tarafından bozulur.[21]

Hunt’ı taşıyan araç saat 13 sularında alana girer. Derhal konuşma yapılacak olan platforma giden Hunt’ın yanında dokuma işçisi John Knight, gösteriyi örgütleyen Joseph Johnson , Manchester Observer gazetesi yazı işleri başkanı John Tacker Saxton, yayıncı Richard Carlile ve ayakkabı işçisi George Swift bulunuyordu. Alanda ayrıca The Times muhabiri John Tyas, Liverpool Echo muhabiri John Smith ve Leeds Mercury gazetesi yazı işleri başkanının oğlu Edward Baines Junior da yer alıyordu.[22] Artık bu aşamada yaklaşık 11.000m² alana sahip olan meydan tıkabasa dolmuştur. Manchester şehrinin diğer cadde ve sokakları bomboştur.[23]

Peterloo Katliamı döneminin en önemli olayları arasında gösterilir. Katliam sırasında orada bulunanlar silahsız halka karşı uygulanan şiddetten dehşete düşmüştür. Olaylarda ağır yaralandıktan sonra kurtulamayarak ölen Oldhamlı tekstil işçisi ve eski asker John Lees, asker olarak katıldığı Waterloo Muharebesi ile katliamı kıyaslayacak, Waterloo’da sadece karşınızdaki düşmanla savaştığınızı Peterloo’da ise doğrudan cinayet işlendiğini söyleyecektir.[34] Katliam haberi yayıldıkça bölge halkı şaşkınlığını ve hiddetini gizleyemez. Ayrıca olay yerinde gazete muhabirleri de bulunduğu için olay çok kısa sürede Londra, Leeds ve Liverpool gibi merkezlerdeki halka da duyurulmuş olur.[35] Peterloo ismi Manchester Observer tarafından ilk olarak kullanılacak ve olayı tanımlamak için benimsenecektir.

Olay sırasında İtalya’da bulunan şair Percy Bysshe Shelley katliamdan 5 Eylül günü haberdar olur ve derhal olayla ilgili The Masque of Anarchy adlı şiirini yazar. Şiiri yayınlanmak üzere muhalif gazete The Examiner’a gönderse de muhalif basına uygulanan sansür nedeniyle şiir ancak yıllar sonra 1832 yılında basılacaktır.[36]

Peterloo Katliamının doğrudan etkisi hükümetin reform yanlılarına uyguladığı baskının daha da artırılması olur. Hunt ve beraberindeki 8 kişi York Mahkemelerinde halkı isyana teşvik etme suçundan yargılanırlar. 16 Mart 1820 tarihinde başlayan ve iki hafta süren dava sonucunda Hunt dahil olmak üzere beş kişi suçlu bulunur. Hunt 30 ay, Bamford, Johnson ve Healey 1 yıl ve Knight da 2 yıl hapis cezasına çarptırılır. Olaylardaki sorumluluklarından dolayı Lancashire Mahkemelerinde yargılanan Manchester Hafif Süvari Alayı mensubu Yüzbaşılar Birley ve Withington ile erler Meagher ile Oliver yasadışı bir gösteriyi dağıttıkları gerekçesiyle 4 Nisan 1822 günü suçsuz bulunurlar.[37]

Britanya hükûmeti olaylarda gösterdiği tutumdan dolayı orduyu ve yerel yetkilileri tebrik edecektir. The Manchester Times gazetesi yazı işleri müdürü Archibald Prentice tarafından olayları protesto eden metin için toplanan imza kampanyasında 4.800 imza toplansa da talepler yetkililerce dikkate alınmaz.[38] 27 Ağustos 1819 günü o dönem kral naibi olan IV. George’un yerel yetkililere hitaben kaleme aldığı ve kamu düzenini korudukları için tebrik ettiği metin kamuoyunca öğrenilince rejime tepkiler artacaktır.

Peterloo Katliamından sonraki aylarda ülke silahlı bir ayaklanmaya doğru gitmektedir. Ancak Huddersfield ve Burnley’de başarısız olan ayaklanma girişimlerinin ardından tüm kabine üyelerinin öldürülmesini içeren Cato Caddesi Komplosunun ortaya çıkartılmasının ardından yıl sonuna doğru hükûmet baskıları artırır. Çıkartılan altı yeni yasa ile tüm reform yanlısı gösteriler ve yayınlar yasaklanmış, 1820 yılının sonuna gelindiğinde tüm radikal liderler cezaevine atılmıştır. Çıkartılan yasalar toplumsal hayattaki baskıyı aşırılaştırmıştır:

• The Training Prevention Act; bu yasaya göre herhangi bir askeri yrüyüş veya benzeri eğitim alan kişi doğrudan tutuklanır.
• The Seizure of Arms Act; yerel yetkililer her özel mülkü silah bulundurmaya karşı aramaya yetkili hale gelmiştir, mekanda silah bulunması halinde mekanın sahibi derhal tutuklanmaktadır.
• The Misdemeanors Act; bu yasayla mahkeme süreci hızlandırılmış ve kefaletle salıverilme zorlaştırılmıştır.
• The Seditious Meetings Prevention Act; kilise ve devlet konularıyla ilgili 50 kişiden fazla katılım beklenen toplantılar için izin alınması yasayla karara bağlanmıştır. Ayrıca gösteriye yöre halkı dışında katılım yasaklanmıştır.
• The Blasphemous and Seditious Libels Act; bu yasayla yayın yoluyla işlenen suçların cezası artırılmıştır, en ağır ceza 14 yıl sürgün cezası olmuştur.
• The Newspaper and Stamp Duties Act; özellikle yorum içerikli gazetelerin verdikleri vergi ağırlaştırılmış ve yazı işleri sorumlularının mali yükümlülükleri artırılmıştır.

Peterloo Katliamından sonra yayın alanında yaşanan bir gelişme günümüze kadar yayını sürdürecek bir gazetenin kurulmasına yol açmıştır. Katliamın tanığı olan John Edward Taylor isimli bir işadamının öncülüğünde kurulan The Manchester Guardian gazetesi muhalif içeriğiyle yayın hayatına girer.