Otoriter kişilik

Otoriter eğilimleri açıklamaya çalışan erken dönem kuramcılar arasında Sigmund Freud, Erich Fromm ve Wilhelm Reich vardır.

Freud, Kitle Psikolojisi isimli kitabında ordu ve dini cemaatler gibi, insanların dış baskılar ile dahil olmaya zorlandıkları yapay kitleler tanımlamış ve bu kitlelerin insanları bir önder etrafında toplayarak saldırganlık güdülerinin yabancılara yansıtılmasını sağladığını ifade etmiştir[10]. Burada, kitle psikolojisi ile çeşitli kurumların rolü görülmekle birlikte, Freud’un vurguladığı asıl etken, otorite konumundaki kişi veya kurumlara birey tarafından yapılan psikolojik atıflardır[11]. Yani, belirsiz koşullar ile karşılaştığında kaygı yaşama eğilimi fazla olan kişiler, kendilerini güvende hissedebilmek için tıpkı çocukların yaptığı gibi otorite konumunda olan kişilere veya kurumlara sığınır.

Fromm, Özgürlükten Kaçış isimli kitabında otoriteciliği, kendi içinde güce dair yetersizlik hissi yaşayan bireyin bu güce ulaşabilmek adına kendi bağımsızlığından vazgeçmesi olarak değerlendirmiştir[12]. Fromm’a göre, bu telafi mekanizması bir tür boyun eğme ve egemenlik çabasıdır. Böylelikle otoriter kişilik, kendisinin dışındaki bir güç kaynağı ile bütünleşir, dünyayı ve insanları güçlüler ve güçsüzler temelinde algılar. İkiyüzlü otoritecilik, kişinin bir yandan güç sahipleri ile özdeşleşme kurarak aşağılık duygularını yenme çabasını, bir yandan da daha zayıf insanları ezerek güç tatmini arayışını ifade eder [13]. Böylelikle otoriter kişi üstlerinden çekinir ve onlara mutlak saygı, itaat gösterirken, astlarına ise saldırganlık boyutunda bir tahakküm girişiminde bulunmaktan çekinmez.

Reich ise, Faşizmin Kitle Psikolojisi isimli kitabında faşizmin, otoriter toplumlarda yaşayan bireylerin temel duygusal tutumları olduğunu[14] belirtmiştir. Yani, ataerkil ve sınıf ayrımlarının katı olduğu bir toplum otoriter aileler üretir ve bu tür bir ailede yetişen çocuklar yetişkinliklerinde, toplumda yerleşik olan otoriter eğilimleri sürdürür, özgürlükten korkar. Otoriter eğilimlerin temeli ailede, özellikle de baba-çocuk ilişkilerinde atılır[15]. Çocuğun cinsel güdülerinin baskılanması meyvesini ileride diğerlerine eziyet etmesi, faşizm ve otoriter kişilik yapılanması şeklinde[16] verecektir.

Otoriteryanizmin psikoloji bilimi çerçevesinde kavramsallaştırılması, 1930’lar ve 1940’lar Avrupa’sındaki faşist ve antisemitist hareketler ile ivme kazanmıştır.

Freud, Fromm ve Reich gibi kuramcılar, otoriter eğilimlerin anlaşılabilmesi için özgün yaklaşımlar ortaya koymuşlardır ve açıklamaları bu bakımdan değerli olmakla birlikte sistematik ve verilere dayanan bir değerlendirme sağlamamaktadırlar.  Otoriteryanizmin bilimsel bir çerçevede kavramsallaştırılmasında ve bu konudaki bilimsel çalışmalarda milat olarak[17][18] Theodor Adorno ve arkadaşlarının antidemokratik kişiliği detaylı biçimde tanımladıkları Otoriter Kişilik isimli kitapları[19] kabul edilmektedir.

Bu temel çalışmada antidemokratik kişiliğin karşılık geldiği otoriteryanizm, geleneksel değerlere katı bir bağlılığı, iç grup için otorite kabul edilen kişilere sorgulamaksızın itaati, geleneksel kabulleri ve değerleri ihlal ettiği düşünülen kişileri dışlama ve cezalandırma eğilimlerini içermiştir [19]. Burada otoriter kişilik, düzeyleri birbirlerine karşılıklı bağlı olan dokuz farklı eğilimin [20] birlikte oluşturduğu bir çatı yapı olarak görülmektedir. Bu yapıyı ölçebilmek için geliştirdikleri faşizm ölçeğinin [19] ölçtüğü dokuz eğilim ise şu şekildedir:

1. Tutuculuk: Toplum geleneklerine ve geleneksel değerlere katı bir biçimde bağlıdır.

2. Otoriteye Teslimiyet: Aidiyet hissettiği grubun liderlerini, otoriteyi eleştirmekten kaçınır, itaat eder.

3. Otoriter Saldırganlık: Geleneksel değerlere karşı geldiğini düşündüğü kişileri dışlar ve cezalandırılmalarını ister.

4. Duygusal Kapalılık: Öznelliğe, yaratıcılığa ve duyguların özgürce dışavurumuna karşı kapalıdır.

5. Batıl İnançlar ve Kalıpyargı Eğilimi: İnsanların geleceklerinin doğaüstü güçlerin etkilerine açık olduğuna inanır ve dünyayı, insanları katı kategoriler üzerinden değerlendirir.

6. Güç ve Sertlik: İnsanları güçlü-zayıf ve lider-takipçi olarak sınıflandırır, gücü temsil eden kişiler ile özdeşleşir ve sert bir kişi olarak görünmek ister.  

7. Yıkıcılık: İnsanlığa karşı genel bir düşmanlık hissi besler.

8. Yansıtma: Dünyanın son derece tehlikeli bir yer olduğuna inanır, kendi yıkıcı dürtülerini ve tutumlarını dünyaya atfeder.

9. Cinsellik: Cinsellik içeren davranışlarla ilgili abartılı bir kaygıya sahiptir, diğerlerinin cinselliği nasıl yaşaması gerektiğini belirlemeye çalışır.

Antidemokratik kişilik eğiliminin sadece sağ ideolojiye göndermede bulunduğunu ve otoriter kişiliğin ideolojiden bağımsız olarak değerlendirilmesi gerektiğini ileri süren[21] psikolog Milton Rokeach, otoriter kişiliği dogmatizm olarak kavramsallaştırmıştır. Rokeach'in dogmatizmi[22] dünya hakkında sahip olunan inançlarda ve görüşlerde değişime kapalılığı, mutlak bir otorite algısını ve diğerlerine karşı yalnızca kendisi ile gösterdikleri benzerlik ölçüsünde hoşgörü duymayı, kendisine benzemeyenlere ise genel bir hoşgörüsüzlüğü ifade eder.

Bu kavramsallaştırmaya göre otoriter yani dogmatik kişilik, sağ ideolojik görüşler ile özdeşleştirilen faşist otoriter kişiliğin ötesinde bir anlam taşır ve kişilerarası etkileşimlerdeki hoşgörüsüzlük eğilimini yansıtır[23]. Bu bağlamda dogmatizm kavramı ile otoriter kişiliğin sol ideolojik görüşleri benimseyen bireylerde de gözlenebileceği ve otoriter eğilimin ideolojiden bağımsız olduğu görüşü ileri sürülmüştür. Sonuç olarak dogmatizm eğilimi yüksek bireylerin, farklı inançlar ve düşünme biçimleri arasında bağlantılar kurmaktan kaçındıkları düşünülmektedir[24].

Dogmatizm, ideolojik yönelimlerden bağımsız olarak kavramsallaştırıldığı için, temsil ettiği otoriter eğilimlerin ölçülebilmesi amacıyla faşizm ölçeğinden farklı bir ölçeğin geliştirilmesi ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Bu ihtiyacın giderilmesine yönelik çaba Dogmatizm Ölçeği[25] ile kendisini göstermiştir. Sağ ideolojiden bağımsız şekilde otoriter eğilimleri genel olarak değerlendirebildiği[26] ileri sürülen dogmatizm ölçeğinin ölçtüğü eğilimler şu şekildedir[27]:

1. Dogmatik birey, aidiyet hissettiği grup içindeki uyuma önem verir ve bu grubun normlarından sapan kişilere karşı hoşgörüsüzlük besler.

2. Diğerlerinin tutumlarını ve davranışlarını kendi düşünme ve davranma biçimlerinden farklı olarak algıladığında olumsuz olarak değerlendirir.

3. Hayatı, olayların önemli nedenlerinin var olması gerektiği bir yer ve gerçekleştirilmesi gereken büyük görevler olarak algılar.

4. İyi-kötü, benden-ötekiler şeklindeki katı kategorik ayrımları benimser, bu tür kategorik ayrımlarda açık fikirli değildir.

5. Yaşadığı genel güvensizlik hissi kaygılı olmasına neden olur. Bu kaygıyı aşabilmenin yolunu otoriteye sıkı bir biçimde bağlanmakta görür.

6. Kendisini, gücünü ve yeteneklerini olduğundan daha büyük olarak algılar, kendisiyle övünür.

Otoriter eğilimlerin oluşturduğu tutarlı kişilik örüntüsünü tanımlamak için sağ kanat yetkeciliği kavramını kullanan Bob Altemeyer’e göre[28], bu tür bir kişilik sosyal öğrenme yoluyla gelişmekte olup bireylere yerleşik otoriteler tarafından belirlenen sosyal normlara koşulsuz itaat edilmesi gerektiği inancını kazandırmaktadır. Burada birey için otorite, genellikle hükümet yetkilileri veya din görevlileri gibi toplum tarafından saygı duyulan geleneksel liderleri ifade etmektedir[29]. Sağ kanat yetkeciliğini oluşturan eğilimler şu şekildedir[30]:

1. Sağ kanat yetkeci birey, üyesi olduğu toplumda meşru otorite olarak görülen kişilere ve kurumlara tam bir itaat sergiler.

2. Otoritenin hedef olarak gösterdiği kişilere karşı saldırganca tutumlar sergiler.

3. Toplumun ve otoritelerin belirlediği sosyal normlara son derece bağlıdır, yerleşik geleneklere çok büyük bir önem atfeder.

Sosyal baskınlık kuramına[31] göre, sosyal sistemler doğaları gereği gruplar arasında hiyerarşik bir düzeni gerekli kılar. Sosyal baskınlık kuramının birey düzeyindeki karşılığı olarak gösterilen sosyal baskınlık yönelimi ise[32], bireyin ait olduğu iç grubun dış gruplar karşısında daha üst konumda olmasına yönelik beklentilerini içerir.

Otoriter eğilimlerin, bireyin her türlü sosyal grubu ast-üst şeklinde sınıflandırmasına neden olduğunu[33] ileri süren sosyal baskınlık yönelimine göre, bu tür otoriter eğilimler bireyin dış gruplara karşı kalıpyargılar geliştirmesine neden olmaktadır[34]. Kalıpyargılara dayanan düşünme biçiminin sonucunda da dış grup üyelerine karşı olumsuz tutumlar gelişmektedir. Sosyal baskınlık yönelimi şu eğilimleri içermektedir[35]:

1. Sosyal baskınlık yönelimli birey, sosyal hiyerarşinin gerekli olduğunu düşünür.

2. Gruplar arasında eşitlik fikrine katlanamaz. Baskın olan grupların çıkarlarını gözetecek eylemleri adil olmasa bile destekler.

3. Kendi iç grubunun çıkarlarını gözeten adaletsizlikleri, dış grupların bulundukları konumu hak ettiklerine yönelik argümanlar öne sürerek meşru kılmaya çalışır.