Gazançetsots Katedrali

Tarihi kayıtlara göre, şu anki katedralin olduğu yerde 1722 yılından itibaren küçük bir bazilika vardı.[5] 19. yüzyılda, Rus İmparatorluğu tarafından Kafkasya'nın fethedilmesi sonrasında Şuşa, bölgedeki en büyük şehirlerden biriydi. Thomas de Waal, Azerbaycan ve Ermenistan'ın şu anki başkentleri olan Bakü veya Erivan'dan daha büyük ve daha müreffeh olduğunu belirtmektedir.[6] Kent, Kafkasya'daki Tiflis ile birlikte Ermeni kültürel faaliyetlerinin önemli şehirlerinden biriydi.[7] 1886 tarihli Rus imparatorluk verilerine göre, şehrin yaklaşık %57'si Ermeni ve %43'ü Tatar (Azeri) nüfusundan oluşmaktaydı.[8] Mevcut katedralin en erken bölümü olan çan kulesi 1882'de Khandamiriants ailesi tarafından finanse edildi.[5]

Kilisenin inşası 1868 yılında başladı ve 1887 yılında tamamlanmıştır. Adı, kilisenin inşasını finanse eden Nahçıvan'da bir köy olan Ghazanchi (günümüzdeki adıyla Qazançı) göçmenlerinden gelmektedir. Simon Ter-Hakobian(ts) tarafından tasarlandı.[5] Kilisenin güney cephesinin üst kısmındaki bir yazıta göre[9] 20 Eylül 1888'de kutsanmıştır.[10][5]

Şuşa'nın Ermeni nüfusunun çoğunluğu Mart 1920'de katledildi ya da sürgün edildi. Katedral hasar gördü ve yavaş yavaş çürümeye yüz tuttu. Bölge, devletin ateist politikaları nedeniyle Sovyet kontrolü altına alındıktan sonra, 1930'larda sonunda kapatılmış[10][4] ve 1940'larda bir tahıl ambarı haline getirilmiştir. Kubbesi ve onu çevreleyen duvarların bir kısmı 1950'lerde yıkılmıştır. Daha sonra yağmalanmış ve kentin Azeri kesiminde birkaç lüks ev inşa etmek için taşları kullanılmıştır. 1970'lerde katedral "ağır bombardımandan kurtulmuş bir görünümde"ydi. Sovyet ve Azerbaycan yetkilileri, kamu baskısıyla 1980'lerde katedralin restorasyon projesini başlatma izni verdiler.[11] Restorasyon 1981'de başladı ve 1988'e kadar devam etti ve Volodya Babayan tarafından denetlendi.[12][10][4] 1987'de çan kulesindeki taştan dört melek heykelinden sadece ikisi sağ kaldı.[13]

Katedralin çan kulesindeki melek heykellerinden biri (solda) Ermeni tarafından yönetilen Şuşi'nin (sağda) armasında yer almaktadır.

Dağlık Karabağ ihtilafının Şubat 1988'de başlamasıyla Şuşa'nın Ermeni azınlığı kentten sürüldü. Katedral Azerbaycan tarafından bir cephane haline getirildi.[12] Ermeni siyasi analist Levon Melik-Shahnazaryan'a göre, katedral, 1988 ve 1991 arasında araba lastikleri kullanılarak üç kez ateşe verildi.[14] Azerbaycanlılar 1989 yılında çan kulesindeki taştan melekler heykellerini parçaladılar.[15] Bildirildiğine göre, daha sonra Donetsk'te bir pazarda bulunacak olan bronz çanı Ukrayna'ya sattılar ve bir Ermeni subayı tarafından 3 milyon rubleye satın alındı ve Ermenistan'a geri gönderildi.[16] Şuşa 9 Mayıs 1992'de Ermeni güçleri tarafından ele geçirildiğinde, savaşın bir dönüm noktası oldu. Şuşa'nın düşmesinden önce Azerbaycan kuvvetleri katedralin potansiyel Ermeni bombardımanında güvenli bir yer olacağı için yüzlerce kutu Grad füzesini burada sakladı.[17][18][19] Şuşa, Karabağ'ın en büyük şehri olan Hankendi bombardımanı için Grad fırlatıcılarıyla birkaç ay boyunca üs olarak kullanıldı.[20][21] Ünlü aktivist İgor Muradyan'ın da arasında olduğu Ermeni gönüllüler, kentin ele geçirilmesinden hemen sonra kiliseden çıkan ahşap kutulardaki ağır silahlar ile roket mermilerini kilisenin dışına çıkardılar.[22][23] Ermenistan bayrağı Ermeni birlikleri tarafından hasar gören kubbenin üstüne dikildi.[24] Melik-Shahnazaryan, katedralin ele geçirildiği an "pratikte, muhteşem yapıdan kalan tek şey taş bir iskelet" sözlerini yazdı.[14] Yabancı bir ziyaretçi "pencerelerinin eksik olduğunu, ancak iç mekanın makul durumda olduğunu" belirtti.[23]

23 Ağustos 1992'de Azerbaycan bombardımanları kiliseyi hedef almayı denedi ancak ciddi bir zayiat bildirilmedi. Felix Corley, hedef alma girişiminin askeri bir önem taşımadığını ve "Karabağ'daki Ermeni mirasına saldırmak için kasıtlı bir girişimde bulunulduğunu" öne sürdü.[23] Kasım 2020'de Azerbaycan'a geçti.

Kilisenin restorasyonu Ermeni güçlerinin ele geçirilmesinden kısa bir süre sonra başladı. 1997 itibarıyla Şuşa'da restore edilen tek bina olduğu bildirildi.[25] Restorasyon çalışmaları New Jersey'den 110 bin dolar veren bir Ermeni Protestan bağışçı olan Andreas Roubian tarafından başlıca finanse edildi. Çeşitli Ermeni diasporası topluluklarından ve varlıklı bireylerden on binlerce dolar geldi.[12][26] Temizleme ve tefrişat Mayıs 1998'de tamamlandı.[12] Katedral, 18 Haziran 1998'de Başkalaşım Bayramı'nda Başpiskopos Pargev Martirosyan tarafından yeniden kutsandı.[27] Restore edilen katedralde ilk Kutsal Liturji, 19 Temmuz'da Dağlık Karabağ Devlet Başkanı Arkadi Ğukasyan'ın ve Ermenistanlı yetkililerin katılımıyla gerçekleşti. Başpiskopos Sebouh Chouldjian, sağlık sorunları nedeniyle katılmayan[28] Katolikos I. Karekin tarafından gönderilen bir mektubu okudu.[27]

Yulia Antonyan, katedralin yeniden imarının "Ermeni kültür mirasının restorasyonunu amaçlayan bir kültürel süreç ve Ermeni ulusunun manevi ve fiziksel bir 'yeniden doğuşu' olarak algılandığını" ve Şuşa'nın yeniden doğuşunu simgelediğini belirtti.[29] Thomas de Waal, 2003'teki kitabı Karabağ: Barış ve Savaş Süreçlerinde Ermenistan ve Azerbaycan'da "şimdi yükselmekte, tertemiz bir kere daha, yıkılmış kasabanın üstüne" diye yazdı.[30]

16 Ekim 2008'de Karabağlı Rus kökenli bir iş insanı olan Levon Hayrapetyan'ın sponsorluğunda düzenlenen kitlesel bir düğün, Dağlık Karabağ'da gerçekleşti. O gün yaklaşık 700 çift evlendi, bunların 500'ü Ghazanchetsots ve 200'ü Gandzasar manastırında evlendi.[31][32][33] 14 Nisan 2016'da Katolikos II. Karekin ve Kilikya Katolikosu I. Aram'ın Katolikosu Dağlık Karabağ'ın huzur ve güvenliği için dua etti. Bu, 1994 yılının ateşkesinden bu yana Ermeni ve Azerbaycan kuvvetleri arasındaki en ölümcül çatışmalardan günler sonra yaşandı.[34][35][36] 6 Nisan 2017'de System of a Down rock grubunun solisti Serj Tankian, katedralde Ermenice olarak Hristiyan ayin duası "Lord, have mercy"i (Ter voghormia) okudu.[37][38]