Fatma Başaran

1921 yılında Manisa'da doğdu. Annesi Rumeli'den İstanbul'a göç etmiş bir ailenin kızı olan Sıdıka Hanım; babası Doyran'da bir köy ağasının torunu olan, medrese tahsili ve 12 yıl askerlikten sonra Manisa’ya yerleşen Hayrullah (Taşkıngöl) Bey'dir.

Ortaokulu Manisa'da, lise öğrenimi İzmir Kız Lisesi'nde tamamladı. Üniversiteye gidebilmek için lise yıllarında öğretmen vekilliği ve Özel İdare'de memurluk yaparak para biriktirdi.[2]

1940-1944 yıllarında Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Felsefe bölümüne devam etti. Mehmet Emin Erişgil, Behice Boran, Niyazi Berkes 'den sosyoloji, Muzaffer Şerif Başoğlu’ndan psikoloji dersleri aldı.[3] Öğreniminin ikinci yılında sosyoloji dalına yönelmeyi seçti. O yıllarda, Behice Boran ve Niyazi Berkes öncülüğünde Amerikan sosyolojisi çerçevesinde saha çalışmaları yapılmaktaydı. Fatma Başaran, 1941 yazında Behice Boran'ın "Bir Köy Üzerinde Sosyal Yapı ve Sosyal Değişme Tetkiki başlıklı habilitasyon tezi için Manisa'nın bir ova köyü olan Tepecik köyünde yaptığı saha araştırmasına katıldı.[4] Kısa bir süre sonra Boran ile birlikte Manisa köylerinde başka bir saha araştırmasına çıktı.[4] Boran'ın Toplumsal Yapı Araştırmaları, İki Köy Çeşidinin Mukayeseli Tetkiki (1945) adlı kitabına temel olan bu çalışmalara katılmak, saha çalışmasına ilgisini arttırdı.[5]

1944 yılında felsefe bölümünden mezun oldu ve aynı yıl sosyoloji bölümüne asistan olarak atandı. Sosyoloji bölümü kadrolarının 1948 yılında tasviye edilmesi üzerine hiç öğretim üyesi kalmayan bölümden ayrıldı ve doktorasını İstanbul Üniversitesi'nden Hilmi Ziya Ülken ile tamamladı[1][6] Bu sırada Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim elemanlarından Mehmet Karasan’ın asistanlığını yaptı.

Tezini tamamladıktan sonra Afyon Lisesi'nde felsefe grubu öğretmenliğine başladı. 1952 yılında makine mühendisi İlhan Başaran ile evlendi. Bu evlilikten Özden ve Sami adındaki iki çocuğu dünyaya geldi. Evliliğin ardından Diyarbakır Ziya Gökalp Lisesi'nde felsefe öğretmenliği yaptı. Buradaki birincil gözlemleri daha sonraları sosyal psikoloji alanında tutum ve tutum değişimleri üzerinde çalışmalar yürütmesini önemli ölçüde etkiledi. Diyarbakır’ da geçirdiği yıllarda da öğretmenler için konut kooperatifi girişimine öncülük etme, Ziya Gökalp'in doğduğu evi Ziya Gökalp Müzesi haline getirme, Cahit Tarancı için Tarancı Günü düzenleme, çeşitli eğlence ve sanat aktiviteleri düzenleme gibi sosyal işlerle meşgul oldu.[2]

1956-1957 yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı tarafından İngiltere’ye gönderildi ve Londra Üniversitesi’nde lisansüstü düzeyde dersler aldı, çalışmalar yaptı. Ardından Ankara’ya lisans ve yüksek lisans döneminde bulunduğu D.T.C.F.’ye döndü; 1961 yılında girdiği sınavda başarılı olarak felsefe bölümüne yeniden asistan olarak girdi.

1963-1964 yılları arasında Fransız Hükümeti tarafından verilen “Şeref Bursu” ile Paris’te Hopital Henri Rousselle Psikoloji Laboratuvarı ve Sorbonne Üniversitesi’nde çalıştı. “Diyarbakır köylerinde tutum değişimleri” isimli alan çalışması ile sosyal psikoloji alanında doçent unvanını alan Fatma Başaran, 1968-1969 yılları arasında İngiltere'De Sussex Üniversitesi'nde çalıştı; Prof. Marie Jahoda ile tanıştı, sosyal psikoloji laboratuvar çalışmalarını izledi.

"7-11 yaş çocuklarında psikososyal gelişim" adındaki deneysel araştırması ile 1974 yılında profesör unvanı alan Başaran, 1972-1988 yılları arasında D.T.C.F Psikoloi bölümü başkanlığını sürdürdü. Başkanlık dönemi süresinde henüz felsefe kürsüsünün içinde bir bölüm olan psikoloji bölümünü önce ayrı bir kürsü, ardından da ayrı bir bölüm olması için çalıştı. 1982 yılında Psikoloji Bölümü ayrı bir bölüm haline geldi. 1988 yılında emekli oldu.

Akademik çalışmalarının yanı sıra 1972-1984 yılları arasında UNESCO Türkiye Milli Komisyonu üyesi olarak görev yaptı ve "İnsan ve Toplumbilim Komitesi" yürütücülüğünü üstlenmiştir.

Kişisel çalışmalarının dışında İlber Ortaylı ile birlikte Seha L. Meray’ın “Toplumbilim Üzerine” adlı kitabını oluşturan sosyoloji notlarını derleyerek yayına hazırlamak, John Dewey'in “Tecrübe ve Eğitim” adlı eserini Fatma Varış ile birlikte Türkçeye çevirmek gibi ortak çalışmaları vardır.

Türkiye’de sosyal bilimlerin gelişmesi için TÜBİTAK’a paralel bir Türkiye Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırma Kurumu’nun kurulması yönünde büyük çaba harcamıştır. Ülke sorunlarına ilişkin olarak özellikle cinsiyet ayrımcılığı, aile ve laiklik gibi konularda radyo programlarına katılarak konuşmalar yapmıştır.[2]