Bağbaşı, Tortum

Bugün Bağbaşı adını taşıyan köyün bilinen en eski adı Hahuli’dir (Gürcüce: ხახული; “h’ah’uli”). 10. yüzyılda burada inşa edilmiş olan Gürcü manastırının da Hahuli adı taşıması, bu yer adının çok eskiden beri ver olduğunu göstermektedir. Bu ad Türkçeye Haho biçiminde girmiştir. Nitekim 17. yüzyılın sonlarında Osmanlı kayıtlarında köyün adı Haho (خاخو) olarak geçer.[1] Hahuli adı, Gürcücedeki “-ul-i” sonekiyle “haho” (ხახო) kelimesinden türetilmiş olabilir. Ancak bu adın kökeni ve anlamı hakkında kesin bir bilgi yoktur. Köyün adı 1933 ve 1968 yıllarında yayımlanan Köylerimiz adlı kitaplarda Haho olarak kaydedilmiştir.[2][3]

Tarihsel Tao bölgesindeki yerleşim yerlerinden biri olan Hahuli’deki Gürcü manastırı, köyün en geç 10. yüzyıldan itibaren bir yerleşme olduğunu göstermektedir.[4] Bu manastırın inşa edildiği dönemde Gürcü Krallığı sınırları içinde olan Hahuli, 11. yüzyılın sonlarında, Tao-Klarceti bölgesinin diğer yerleşim yerleri gibi Büyük Selçuklular tarafından istila edildi. 13. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Cakeli sülalesinin yönettiği Samtshe Atabeyliği sınırları içinde yer aldı. Hahuli ve çevresi 16. yüzyılda ise Osmanlı Devleti’nin eline geçti. Aynı yüzyılda kurulan kurulan Çıldır Eyaleti içinde yer aldı. 16-17. yüzyıllarına ait Osmanlı tahrir defterine göre, Haho adıyla kaydedilmiş olan Hahuli, bu eyaletin Mamirvan sancağına bağlı bir köydü.[5] Tarihi bilinmeyen bir Osmanlı tahrir defterinde Hahuli, Tortum livasına bağlı bir köy olarak geçer. Bu deftere göre Nısf-i Haho olarak kaydedimiş olan köyde 64 hane yaşıyordu ve köyün vergi tutarı 8.800 akçeydi.[6]

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Tao-Klarceti bölgesini de işgal emiş olan Rusların yönetiminin bu bölgede sona ermesine yakın bir tarihte, 1917 yılında bölgeyi dolaşan Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili’nin verdiği bilgiye göre Hahuli köyü, 7 kilometre boyunca uzanan, hayli dar Hahuli vadisinde, Hahuli Deresinin iki yanına yayılıyordu. Köyün evlerinin büyük kısmı taştan inşa edilmişti. Çatı ve zeminleri toprak olan evlerin camsız küçük pencereleri vardı. Köy yedi mahalleden oluşuyor ve mahalleler Cafer Ağa, Derderisi, Radensi, Osman Ağa, Çirensi, Yoğun ve Sert adlarını taşıyordu. Bütün vadi erik, ayva, armut, elma, dut, ceviz, muşmula, incir gibi meyve ağaçlarıyla doluydu. Bazı yerlerde üzüm bağları da vardı. Evler dağınık halde bu meyve bahçeleri içinde yer alıyordu. Meyve ağaçlarının olmadığı yerlerde mısır ve buğday ekiliyordu. Köylülerin başlıca geçim kaynağı meyvecilikti. Meyvelerin bir kısmını yaş meyve olarak Erzurum’da satıyor, bir kısmını kurutup saklıyorlardı. Hahuli Deresinin yukarısında Tortum Çayına karışan Kishasu adlı derede kesme taştan inşa edilmiş tek kemerli bir köprü vardı. Bu köprünün başında, yolun kıyısında kaba kesme taştan yapılmış bir kilise bulunuyordu. Hahuli Manastırı ise bu vadinin orta kesiminde inşa edilmişti.[7]

Hahuli köyü Dahiliye Vekaleti’nin 1933’te yayımladığı Köylerimiz adlı kitaba Erzurum vilayetine bağlı Tortum kazasında bir köydü. İçişleri Bakanlığı'nın 1968 tarihli Köylerimiz adlı yayınında ise köy Erzurum vilayetine bağlı Tortum kazasının Şenyurt bucağına bağlıydı. Bu tarihte köyün eski adı Haho, yeni adı Bağbaşı olarak geçer.[3][8] Köyün adı, "yabancı kökten geldiği ve iltibasa yol açtığı" gerekçesiyle 1933-1968 arasında değiştirilmiştir.

Hahuli’de Hahuli Manastırı'na ait dinsel yapılar ve kale, köyün başlıca tarihsel yapılarıdır. Hahuli Manastırı bir ana kilise, 10 küçük kilise, surlar, başka yapılardan oluşmaktadır. Matiane Kartlisa’da yer alan bilgiye göre, Hahuli Manastırı’nı Tao hükümdarı III. Davit (Kurapalati) tarafından kurulmuştur. İoane Okropiri’nin Matta İncili çevirisine (11. yüzyıl) düşülen nota göre manastır, Meryem Ana'ta adanmıştır. Buradaki Meryem Ana ikonu, Kurucu Davit’in öncülüğünde Hahuli’den Gelati’ye götürülmüştür. Hahuli Manastırı'nın bütün yapıları 10. yüzyılda inşa edilmiştir.

Manastırın ana kilisesi olan Hahuli Kilisesi, kubbeli bir yapıdır ve bugün büyük ölçüde ayaktadır. Duvar resimlerinin bazı kısımları günümüze ulaşmış olan kilise günümüzde cami olarak kullanılmaktadır. Ana kilisenin avlusunda, biri ana kilisenin güneyinde diğeri kuzeyinde bulunan tek nefli iki küçük kilise bugün de büyük ölçüde ayaktadır. Biri ana kilisenin güneyinde, diğeri güneydoğusunda bulunan tek nefli iki küçük kilise ise, tamamen yıkılmıştır. Manastırın surlarının dışında, güneydoğu tarafında, derenin sağ kıyısında bulunan tek nefli küçük kilise , büyük ölçüde ayaktayken, ana kilisenin batısında yer alan küçük kilisesi ise yıkılmıştır. Manastırın surlarının dışında, güneybatısında bir başka küçük kilise ile doğu tarafındaki tek nefli küçük kilise de büyük ölçüde ayaktadır. Manastırın surlarının dışında, güneydoğu tarafında küçük bir kilisenin daha olduğu bilinmektedir. Tek nefli bu yapıdan geriye bir şey kalmamıştır.[9]

Manastırın yakınında Hahuli Kalesi yer alır. Kale vadiden geçen yolu kontrol etmek ve manastırı korumak amacıyla inşa edilmiş olmalıdır. 105 × 40 m ebatlarındaki kaleden geriye sadece yıkıntıları kalmıştır.[10]

Tortum ilçesinin şirin beldelerinden olan Bağbaşı Beldesinin Doğusu ve Kuzey doğusu Pehlivanlı Beldesi, Batısı Aşağı Katıklı Köyü, Kuzey Batısı Yeşilyamaç Köyü, Güneyi Uncular Beldesi ile çevrili olup, yüzölçümü 75 km'dir. Belde 5 ayrı mahalleden oluş­muştur. 5900 nüfusa sahiptir. Belde sakinlerinin geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır. Beldede turunçgiller dı­şında her tür meyve ve sebze yetiştirilmektedir. Bağbaşı uzun bir vadi içerisinde dağınık kurulmuş bir yerleşim birimlerinden ibarettir. Merkezde rakım 1200 olup üst kısımlarda 1500e kadar çıkmaktadır. Beldenin iklimi kışları soğuk ve kar yağışlı, yazları sıcaktır. Belde tarihi eserler yönünden zengindir. Belde merkezinde yabancı ve yerli turistlerin devamlı ziyaret ettiği Khakhuli-Meryem Ana Kilisesi mevcut olup, bu kilise şu anda cami olarak kullanılmaktadır.

Bağbaşı Beldesi, 5900 nüfuslu geniş bir alana dağılmıştır. Nüfusun çoğunluğu,tarımla uğraşmaktadır. Beldede arıcılıkla uğraşanların sayısı oldukça fazladır. halkın başlıca geçim kaynağı meyvecilik, tarım, hayvancılık, marangoz, alışveriş, balıkçılıktır. okuma yazma oranı oldukça yüksektir. Devlet işinde çalışanların yüzdesi oldukça yüksektir