Ahlak Metafiziğinin Temellendirilmesi

Kitabın birinci bölümü Kant’a ait en iyi bilinen ifadelerden biriyle başlar. “Dünyada, dünyanın dışında bile, iyi bir istemeden (ein guter Wille / a good will) başka kayıtsız şartsız iyi sayılabilecek hiçbir şey düşünülemez[10].” Zira yalnızca iyi bir isteme koşulsuz bir iyi olabilir, insanın zeka, anlama yetisi gibi bütün diğer nitelikleri ve cesaret, kararlılık gibi karakter özellikleri tek başlarına, iyi bir isteme olmaksızın kötü yönde de kullanılabilecek niteliklerdir. İyi isteme ayrıca “etkilerinden ve başardıklarından değil, konan herhangi bir amaca uygunluğundan da değil, yalnızca isteme olarak, kendi başına iyidir[11]” ve ona her şeyin üstünde bir değer verilmelidir.

Diğer birçok etik anlayışın merkezinde yer alan mutluluk kavramı Kant için koşulsuz bir amaç durumunda değildir[12]. Kant, “doğanın asıl amacı insanın mutluluğu olsaydı bu amacın gerçekleştiricisi olarak insanın aklını görmekle pek isabetsiz bir gerçekleştirici bulmuş olurdu”, der çünkü Kant’a göre diğer hayvanlarda olduğu gibi, yalnızca içgüdü insanı mutlu edecek eylemleri göstermek için yeterlidir. Yetiştirilmiş bir akıl yaşamın ve mutluluğun tadını çıkarmak için ne kadar çok uğraşırsa, insanın hakiki mutluluktan o denli uzaklaşacağına vurgu yapan Kant aklın bizi doğrudan mutluluğa eriştirecek bir yeti olmaktan çok, bilakis onun önüne engel olarak çıkmaya meyilli bir yeti olduğunu söyler. Dolayısıyla, aklın temel amacı kendi başına iyi istemeyi ortaya çıkarmak olmalıdır[13].

Kant aklın amacını bu şekilde belirledikten sonra, iyi isteme kavramını içeren ödev kavramının incelenmesine geçer ve üçlü bir ayrım getirir; ödeve aykırı davranışlar, ödeve uygun davranışlar ve ödevden dolayı davranışlar. Ödeve aykırı davranışlar basit anlamda yalan söylemek, insanlara kötü davranmak gibi ödevle çatışan davranışlardır. Ödeve uygun davranışlar ise ikiye ayrılır; ya görünüşte ödeve uygun olan ama insanların onlara doğrudan doğruya hiçbir eğilim duymadıkları ama yine de başka bir eğilim tarafından itildikleri için yaptıkları eylemler, ya da görünüşte ödeve uygun olan ve insanların bu eyleme doğrudan doğruya eğilim duyduğu davranışlar. Kant’ın ikinci durum için verdiği örnek iyi bilinir.

Bir bakkalın deneyimsiz müşterisini aldatmaması ödeve uygundur; çok alışverişin yapıldığı yerde, zeki tüccar da bunu yapmaz, herkes için değişmez bir fiyat koyar, öyle ki bir çocuk, başka herkes gibi ondan alışveriş yapar. Dolayısıyla insanlara dürüstçe hizmet edilir; ancak bu, tüccarın bunun ödevden dolayı ve dürüstlük ilkesinden dolayı böyle yaptığına inanmamız için pek yeterli değildir; çıkarı gerektiriyordu bunu; ama ayrıca sevgiden dolayı, birini diğerine fiyat konusunda yeğlemesi için müşterilere doğrudan doğruya bir eğilimi olması gerektiği, burada düşünülemez. Demek ki eylem ödevden dolayı, ya da doğrudan doğruya eğilimden dolayı değil, sırf bencil bir amaçla yapılmıştır[14].

Kant için bir eylemin ilkesinin ahlaki bir değere sahip olması, o eyleme yönelik hiçbir eğilimin olmaması ya da tersi eğilimlerin varlığı halinde, eylemin sırf ödeve saygıdan dolayı gerçekleştirilmesiyle ilişkilidir. Örneğin insan sever bir kişinin içindeki bu eğilimden dolayı ve hiçbir bencil eğilim taşımadan insanlara yardım etmesinde herhangi bir ahlaki değer bulunmaz. Ama aynı kişinin kendi dertlerine fazlaca gömülmüş ve dolayısıyla başka insanların sıkıntıları karşısında içinde herhangi bir duygudaşlık hissi oluşmadığı durumda, içinde bulunduğu sıkıntılara rağmen sırf iyilik yapma ödevine saygıdan dolayı insanlara iyilik yapması, bu eylemini ahlaki değere sahip kılar. Dolayısıyla doğa kişiye ne tür bir karakter vermiş olursa olsun, eylemlerini bu karakterinden ötürü değil ödevden dolayı gerçekleştirmesi bu eylemlere ahlaki değer katar.

Kant buradan iki önerme daha türetir; “ödevden dolayı yapılan bir eylem, ahlaksal değerini, onunla ulaşılacak amaçta bulmaz, onu yapmaya karar verdirten maksimde (ilkede) bulur[15]” ve “ödev, yasaya saygıdan dolayı yapılan eylemin zorunluluğudur[15]”.Dolayısıyla ödevden dolayı yapılan eylem, sonuçlarını hesaba katmayacak, hem eğilimi hem de istemenin her türlü nesnesini dışarıda bırakacak ve Kant’ın kesin buyruk (kategorischer imperativ) dediği yasadan ve bu yasaya saygıdan kaynaklanacaktır. Bu yasa ise “maksimimin aynı zamanda genel bir yasa olmasını isteyebileceğim şekilden başka türlü hiç davranmamalıyım[16]” şeklinde formüle edilir. 

Kesin buyruğun ya da evrensel yasanın daha iyi anlaşılması için Knut Hamsun’un Açlık romanından bir örnek getirilebilir[17]. İçinde bulunduğum kötü durum; açlığım ve kalacak yerimin olmayışı beni birinden geri ödeyemeyeceğim halde borç para istemeye itebilir. Borç alırsam ödeyebilecek bir durumda olmadığımın farkındayımdır, en azından koşullar bunu göstermektedir. Ancak bu para kısa süreliğine de olsa durumumu düzeltecektir. Peki kendim için iyi olduğunu düşündüğüm bir sonuç yaratacak olan bu eylemimin evrensel bir yasa olmasını isteyebilir miyim? Kant bu kadar gerilimli bir örnek vermese de, bu tür bir eylemin ilkesinin evrensel bir yasa olamayacağını öne sürer, zira böylece herkesin yalan söylemenin gerekli olduğunu düşündüğü durumlarda yalan söyleyebileceğini bir yasa olarak belirlemiş olurum ki bu bir çelişkidir.

Doğada her şey yasalara göre etkide bulunur, yalnızca akıl sahibi varlıkların yasaların tasarımına yani ilkelere göre eylemde bulunma yetisi ya da istemesi vardır[18]. Yani yalnızca akıl sahibi varlıkların eylemlerini yönetme, iyiye yönelme yetisi bulunmaktadır. İnsanlar sırf akılsal yaratıklar olsaydı onların istemesi her zaman iyi bir isteme olurdu. Ama duygularımız, irademiz olduğu için iyi isteme kendini yapmalısın şeklinde bir zorlama, bir buyruk olarak ortaya koyar. 

Kant koşullu (hypothetisch) buyruk ve kesin (kategorisch) buyruk olmak üzere iki farklı buyruk tanımlar; bunların ilki insanın ulaşmak istediği herhangi bir amaca yönelik araçlar olarak olanaklı bir eylemin zorunluluğunu ortaya koyarken, ikincisi bir eylemi başka herhangi bir amaçla ilgi kurmadan, nesnel zorunlu olarak sunan buyruktur[19]. Başka bir deyişle eylem sırf başka bir şey için araç olarak iyi olacaksa buyruk koşullu; kendi başına iyi, dolayısıyla akla uygun olan bir istemenin ilkesi olarak zorunlu ise kesindir. Koşullu buyruklar beceri kuralları/bir soruna yönelik (problematisch) buyruklar ve zeka öğütleri/onaylayıcı (assertorisch) buyruklar olarak ikiye ayrılırlar. Beceri kuralları herhangi bir amaç için gerekli araçları belirlerler. Amacın akılsal ve iyi olması gerekmez, yalnızca belirlenen bir amaca ulaşmak için neyin yapılması gerektiği önem taşır. Örneğin koşullu buyruk basitçe, sınavı geçmem için ders çalışmamın zorunlu olduğunu söyler. Eğer sınavı geçmek gibi bir niyetim yoksa bu buyruk benim için hiçbir anlam ifade etmeyecektir. Kant bunun yanı sıra bütün akıl sahibi varlıklar için koşullu bir buyruk olarak mutluluğu verir. Mutluluğu sağlamanın aracını belirleyecek buyruk onaylayıcı buyruktur, ancak bizi neyin mutlu kılacağına dair soruyu net olarak yanıtlayabilmek imkânsızdır; bu kişiden kişiye değişebilir. Dolayısıyla onaylayıcı buyruklar tam olarak buyurmazlar, zira mutluluğu sağlayacak eylemleri akıl yoluyla değil, deneye dayalı olarak varsayabiliriz.

Kesin buyruk ise eylemin içeriğiyle ve ondan çıkacak sonuçla ilgilenmez, eylemin biçimiyle ve onu ortaya çıkaran ilkeyle ilgilidir. Bu buyruk aynı zamanda ahlaklılık (Sittlichkeit) buyruğu olarak da adlandırılabilir[20]. Ahlak buyrukları hiçbir zaman başka bir amaç için araç değildir ve deneyden çıkarılamazlar. Ödev eylemlerimiz için bir anlam taşıyacak ve gerçekten yasa koymayı sağlayan bir kavram olacaksa, bu ödev yalnızca kesin buyruklarla dile getirilebilir, koşullu buyruklarla dile getirilemez[21]. Kant'a göre kesin buyruk bir tanedir; birinci bölümde farklı bir şekilde formüle edilen buyruk bu defa şu şekilde ortaya konur: ancak aynı zamanda genel bir yasa olmasını isteyebileceğin maksime göre eylemde bulun[22]. Kesin buyruk dolayısıyla ahlak yasasıdır ve nesneldir. Bir eylemimin ilkesi bütün akıl sahibi varlıklar için geçerli evrensel bir yasa haline gelebilmelidir. 

Kesin buyruğu daha iyi kavrayabilmek için Kant'ın Ahlak Metafiziği'nde detaylandıracağı ödev ayrımına dayalı olarak tartıştığı dört örneği incelemek yararlı olabilir[23]. Birinci örnek kişinin kötü yaşam koşullarından kurtulmak için intiharı bir yol olarak seçip seçemeyeceğidir. Kant'a göre ben sevgisi, yani belirlenimi yaşamı sürdürmek ve geliştirmek olan doğa kendisinden yola çıkarak kendisini yok edemez, bu açık bir çelişki olacaktır. Ayrıca burada intihar bir amaç olarak görülemez, kötü koşullardan kurtulma amacının bir aracı olarak işlev görür. Dolayısıyla intihar kişinin kendisine karşı en temel ödevini ihlal eder[24].

İkinci örnek, birinci bölümde başka bir örnek üzerinden açıkladığımız borç alma eylemidir. Burada da yalan söylemekle herkesin yalan söyleyebilmesini, hiç kimsenin sözünü tutmamasını evrensel bir yasa olarak isteyemeyeceğimden, yalan söylemekle başkalarına karşı en temel ödevimi ihlal edeceğimden dolayı, bu tür bir isteme kendi kendisiyle çelişecektir. 

Üçüncü örnek kişinin yetilerini geliştirmemeyi tercih edip edemeyeceğidir; Kant akıl sahibi her varlığın kendisinde olan bütün yetileri geliştirmeyi zorunlu olarak isteyeceğini çünkü bu yetilerin her çeşit olanaklı amaçlar için kendisine verildiğini ve yararlı olduğunu öne sürer. Wood'a göre bu örnekte de kişinin kendisine karşı olan ödevlerinden birini ihlal etmesini görürüz[24].

Son örnek ise başkalarına karşı ödevlerimizden birinin ihlali anlamına gelir[24]. Bu örnek başkalarına yardım etmemek ve kimseden yardım beklememek gibi bir ilkenin doğa yasası olmasını isteyip isteyemeyeceğimi üzerine kuruludur. “Bu bir doğa yasası olsaydı insan türü varlığını sürdürebilir, hatta insanların birbirini kandırdığı bu durumdan çok daha iyi bir durumda olurdu,” diyen Kant'a göre yine de bu isteme kendi kendisiyle çelişirdi, “çünkü birçok durum ortaya çıkabilir ki, kendisi başkalarının sevgisine ve duygudaşlığına gereksinim duyar ve kendi istemesiyle ortaya çıkmış bir doğa yasası yüzünden dilediği kadar yardım umudundan kendini yoksun bırakmış olur[25].”

Kesin buyruğu üç ayrı formülasyonla dile getiren Kant'ın ilk formülü, yani evrensel doğa yasası formülü, hangi ilkenin evrensel yasa olmaya uygun olduğunu gösteren formel bir test yöntemi olarak görülebilir. Yani, herhangi bir eylemimi belirleyen ilkenin herkesin eylemini belirlemesini isteyip isteyemeyeceğimi sorarak ilkemin ahlaka uygun olup olmadığını test edebilirim.

Ancak kesin buyruğun ikinci formülasyonu kesin buyruğun olanaklılık koşulunu ortaya koymayı amaçlar. Kant'a göre kendi varoluşu mutlak bir değere sahip olan, kendisi amaç olarak bazı yasaların nedeni olabilecek bir şey varsayılırsa olanaklı bir kesin buyruğun nedeni ancak onda bulunabilir. Her akıl sahibi varlık şu veya bu isteme için rastgele kullanılacak sırf bir araç olarak değil kendisi amaç olarak vardır; ve gerek kendine gerekse başka akıl sahibi varlıklara yönelen bütün eylemlerinde hep aynı zamanda amaç olarak görülmelidir[26]. Yani insanın rasyonalitesi, kendinde amaç olmasından kaynaklanan değeri kesin buyruğun imkânını sağlar. Dolayısıyla, Kendinde Amaç Olarak İnsanlık Formülü olarak bilinen formülasyon şu şekilde ortaya konur: “İnsanlığı, kendinde ve başkalarında hiçbir zaman sırf bir araç olarak değil, aynı zamanda hep bir amaç olarak görecek gibi eyle[27].”

Buraya kadar gördüğümüz üzere insanın davranışının ahlaki olması, yalnızca ödevden dolayı yapılmasından yani ödeve saygıdan kaynaklanır. Akıl sahibi varlıkların kendinde amaç olmasından dolayı, ahlak yasası her eylemimizin çerçevesini, kendimize ve başkalarına duyduğumuz saygıyı ihlal etmeyeceğimiz noktada çizer. Bu kişinin ve başkalarının sırf araç olarak görülmemeleri gereğinin yanı sıra herkesin başkalarının amaçlarının gerçekleşmesi için de elimizden gelen çabayı göstermemiz gerektiğini söyler. “Kesin buyruk, insanlara, kendilerine ve birbirlerine saygıyla bağlanmalarını ve davranmalarını buyurmakla onlar arasında, yani akıl varlıkları arasında ideal bir birlik, beraberlik hazırlamış olur[28].”

Üçüncü formülasyon olan Özerklik Formülü ise ahlak yasasının kişiyi otonomisinden, yani kendi yasalarını kendisinin koymasından dolayı bağladığını ortaya koyar. Kant burada heteronomi ve otonomi arasında kendi felsefesi için çok temel bir ayrım geliştirir. İnsanın her zaman birtakım yasalara bağlı olarak düşünüldüğünü ancak hiçbir zaman kendi koyduğu, dolayısıyla birinci formüle göre evrensel olmak durumunda olan yasalara bağlı olduğunun, kendi istemesine uygun eylemde bulunduğunun görülmediğini söyleyen Kant'a göre dışarıdan dayatılan (heteronom) her türlü yasa her zaman belirli bir ilgiyi de beraberinde getirmek zorundadır. Bir ilginin varlığı, kaynağı ne olursa olsun, buyruğun her zaman koşullu olmasını da zorunlu kılar ve o buyruğun ahlak yasası olmasını engeller[29].

Dolayısıyla insanın ancak kendi istemesinden kaynaklanan eylemlerde bulunması ve kendini genel yasa koyucu olarak görmesi kesin buyruğu yani ahlak yasasını mümkün kılar. Her akıl sahibi varlığın kendini ve herkes bağlayan yasalar ortaya koyması da, ortak yasalar aracılığıyla kurulan sistematik bir birliğin, Kant'ın deyişiyle Amaçlar Krallığı'nın düşünülmesi mümkün hale gelir. Kendini de bağlayan genel yasaların koyucusu olmakla bu krallığın bir üyesi olan her akıl sahibi varlık otonomisiyle, yani kendini başkalarının istemesine bağlı kılmadan yasa koyucu olarak hareket etmesiyle de krallığın başıdır[30]. Kant'ın burada ortaya koyduğu düşünce şu şekilde formüle edilir: bütün maksimler kendi yasa koymalarıyla doğanın bir krallığı olarak olanaklı bir amaçlar krallığıyla uyuşmalıdır[31]. Ya da aynı formülasyon şu şekilde ifade edilebilir: Sırf olanaklı bir amaçlar krallığının genel yasa koyucu bir üyesinin ilkelerine göre eylemde bulun[32].