Uyuşmazlık Mahkemesi

Uyuşmazlık Mahkemesi'nin 1945'te çıkarılan 4788 sayılı Kanunun birinci maddesi ile görevi şu şekilde tanımlanmıştı:

Kanun, mahkemenin bir başkan ve altı üyeden oluşacağını hüküm altına almıştı. Başkanlar, Yargıtay ve Danıştay'ın birinci sınıf başkanlarından olacaktı ve bu başkanlar, birer sene dönüşümlü olarak görev yapacaklardı. Üyelerin üçü, Yargıtay hukuk dairelerinin başkan ve üyelerinden, kalan üçü ise Danıştay dava dairelerinin başkan ve üyeleri arasından seçilecekti. Uyuşmazlık, askeri işlere dair ise Yargıtay ve Danıştay'dan seçilen en az kıdemli birer üyenin yerine Askerî Yargıtay'dan iki üye alınacaktı. Her üye, görevli olduğu kurumun genel kurulunca seçilecekti. Kurullar da, üye eksikliğini ikame etmek için ikişer yedek üye de seçecekti. Üyelerin görev süresi üç yıl idi.[9]

Uyuşmazlık Mahkemesinin bir dava dosyasını inceleyebilmesi için, dosyanın Danıştay Başkanunsözcüsünce mahkemeye intikal ettirilmesi gerekiyordu. Bu da yalnızca idarenin mahkemede görev itirazında bulunması ve mahkemenin bu görev itirazını reddererek kendisinin görevli olduğuna karar vermesi halinde gerçekleşebiliyordu. Uyuşmazlık Mahkemesine intikal eden dava, Uyuşmazlık Mahkemesi dosya hakkında bir karar verinceye kadar geri bırakılıyordu. Mahkeme üç ay içerisinde karar vermezse, yargılama kaldığı yerden devam ediyordu, fakat karar verilene kadar Uyuşmazlık Mahkemesi karar verirse, yargılamayı yürüten mahkeme bu karara uymakla yükümlüydü.[9]

Konusu ve tarafları aynı olan bir dava dosyasında iki farklı yargı organı da görevsizlik kararı verirse, buradaki uyuşmazlığı giderme yetkisi de Uyuşmazlık Mahkemesine aitti. Taraflardan herhangi biri, uyuşmazlığın çözülmesini Uyuşmazlık Mahkemesinden isteyebiliyordu.[9]

Mahkemenin bir diğer görevi ise hüküm uyuşmazlığı[lower-alpha 3] oluşması halinde, bu uyuşmazlığı çözmek idi. Bu konuda verilen kararların kesin olacağı ve Resmî Gazetede yayımlanacağı da hüküm altına alınmıştı.[9]

Uyuşmazlık Mahkemesinin, önüne gelen dosyaları ilk olarak usulden inceleyeceği kanunda belirtilmişti. Buna göre, mahkeme başvuruları öncelikle şekil ve süre açısından inceliyordu. Şekil açısından eksik olan dosyalarda eksikliğin giderilmesi için dosya ilgili mercie iade edilirken, süresi geçmiş başvurular ise reddediliyordu. İncelemelerde mahkemenin tüm üyeleri bir arada bulunuyor ve dosya üzerinden salt çoğunlukla karar veriliyordu. Verilen kararlar kesindi ve uygulanması için dosya ilgili mahkemeye iade ediliyordu.[9]

1961 Anayasası ile birlikte Uyuşmazlık Mahkemesi anayasal statüye sahip olmuştur.[4] Önceki 1924 Anayasasında mahkemeye ilişkin bir madde hükmü mevcut değildi. 1961 Anayasasının 142. maddesi ile, Uyuşmazlık Mahkemesi hakkında şu hüküm ihdas edilmiştir:

Yeni anayasa ile mahkemenin yapısında birtakım değişiklikler yapılmıştır. Görev ve hüküm uyuşmazlığı hususlarında askeri yargı mercileri Uyuşmazlık Mahkemesinin görev alanı içerisine alınmıştır. Mahkemenin başkanlığını, Anayasa Mahkemesinden görevlendirilecek bir üyenin yapacağı belirlenmiştir. Buna karşılık 4788 sayılı Kanunda Anayasanın ardından bir değişiklik yapılmamıştır. Bu nedenle de öğretide kanunun durumu tartışılmış, kanunun Anayasa değişikliğini müteakip günün ihtiyaçlarına cevap veremediği ve bu nedenle değiştirilmesi gerektiği fikri ileri sürülmüştür.[12][13]

12 Haziran 1979'da 2247 sayılı Kanun kabul edildi ve 22 Haziran 1979 tarihli ve 16674 sayılı Resmî Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Kanunun birinci maddesiyle, mahkemenin Anayasa ile görevlendirilen, adli, idari ve askeri[lower-alpha 4] yargı mercileri arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çözmeye yetkili ve bu kanunla kurulup görev yapan bağımsız bir yüksek mahkeme olarak tanımlanmıştır.[15] Mahkeme, bu yargı organları arasındaki görev uyuşmazlıklarını çözümlemekle görevliydi. Anayasa Mahkemesinin diğer mahkemelerle arasındaki görev uyuşmazlıklarında ise Anayasa Mahkemesinin kararları esas alınacaktı.[16]

Kanuna göre, Uyuşmazlık Mahkemesi hukuk ve ceza bölümlerine ayrılıyordu. Bu bölümler, bir başkan ile altı asıl üyeden oluşuyordu. Bu iki bölüm bir araya gelerek genel kurulu oluşturuyordu. Mahkeme başkanı, Anayasa Mahkemesinin kendi asıl ve yedek üyeleri arasından seçiliyordu.[17] Bölümler ve genel kurul, başkanın başkanlığında toplanıyordu. Hukuk bölümüne Yargıtay Hukuk Genel Kurulu ile Danıştay Genel Kurulunca kendi daire başkan ve üyeleri arasından, Askerî Yüksek İdare Mahkemesi Genel Kurulunca da askeri hakim sınıfından olan daire başkan ve üyeleri arasından ikişer asıl ve ikişer yedek üye seçiliyordu. Ceza bölümüne ise Yargıtay Ceza Genel Kurulu ile Askerî Yargıtay Genel Kurulunca kendi daire başkan ve üyeleri arasından üçer asıl ve üçer yedek üye seçiliyordu.[16]

1982 Anayasasında Uyuşmazlık Mahkemesinin 2247 sayılı Kanunda yapılan tanımına yer verilmiştir. Mahkemenin verdiği kararların kesin olduğu ve diğer mahkemeleri bağlar nitelikte olduğu da[lower-alpha 5] yine hüküm altına alınmıştı.[19]

Mahkemenin bölümleri ve genel kurul, üye tam sayısı ile toplanacak ve oy çokluğu ile karar verecekti. İnceleme dosya üzerinden yapılacaktı. Öncelikle başvuru şekil ve süre açısından incelenecek, eksik olan başvurular reddedilecekti. Mahkemenin bölümleri arasındaki çelişkiler genel kurulca verilecek ilke kararlar ile giderilecekti. Bu ilke kararlar ile mahkeme başkanının uygun göreceği kararlar Resmî Gazetede yayımlanacaktı.[20]

15 Temmuz darbe girişiminin ardından mevzuatta birtakım değişiklikler yapıldı. Bu değişiklikler ile Uyuşmazlık Mahkemesinin yapısında da birtakım değişiklikler yaşandı. Askeri yargı ilga edildi[14] ve buna bağlı kadrolar kaldırıldı. Mahkemenin de bir başkan ve altı asıl, altı yedek üyeden kurulacağı hükme bağlandı. Başkan yine Anayasa Mahkemesinin üyelerinden seçilecekti. Üyeler, Yargıtay Hukuk Genel Kurulu ile Danıştay Genel Kurulunca kendi daire başkan ve üyeleri arasından seçilecekti. Başkan ve üyelerin görev süresi dört yıl olarak belirlendi. Görev süresi bitenlerin tekrar seçilebileceği hüküm altına alındı.[15]

Başka bir yargı kolunun görev alanına girdiği gerekçesiyle yapılan görev itirazının mahkeme tarafından reddedilmesi halinde olumlu görev uyuşmazlığı oluşur.[21] Olumlu görev uyuşmazlığında bir yargı organı, davanın kendi görev alanına girdiğine karar verirken diğer yargı organı ise davanın kendi görev alanına girdiğini iddia eder. Bu durumda, görev alanı korunmak istenen yargı organı içerisinde yer alan başsavcı görev hususunun incelenmesini Uyuşmazlık Mahkemesinden ister.[19] Uyuşmazlığı çıkarma yetkisi başsavcılara verilmişse de, başsavcılar bu konuda kendiliğinden harekete geçemezler. Görevsizlik iddiasında bulunan kişi ya da makamın başsavcılardan talepte bulunması gerekir.[22] Başsavcı, uyuşmazlık çıkarılmasına gerek olmadığı kanaatinde ise istemi reddeder. Aksi kanaatte ise de uyuşmazlık çıkarma talebini Uyuşmazlık Mahkemesine bildirmesi gerekir, böylece olumlu görev uyuşmazlığı çıkarılmış olur.[23]

Olumlu görev uyuşmazlığının söz konusu olması için; bir davanın açılmış olması, davada görevsizlik itirazının yapılmış olması ve mahkemenin esas hakkında bir karar vermeden görevsizlik itirazını reddetmesi gerekir. Bu şartlar sağlanmamış ise olumlu görev uyuşmazlığından bahsedilemeyecektir.[22] Uyuşmazlık Mahkemesi, başvuru şartları tamam olan bir başvuruyu haklı görürse, görevlilik kararı veren mahkemenin bu kararını kaldırarak görevli yargı yerini belirler ve yargılama orada devam eder; haksız görürse de başvuru talebini reddeder. Mahkemenin kararları kesindir.[23]

Uyuşmazlık Mahkemesine intikal uyuşmazlıkta, davayı görmekte olan mahkeme, Uyuşmazlık Mahkemesinin kararı için yargılamayı altı ay süreyle bekletir.[15] Bu süre içerisinde bir karar gelirse, karara göre işlem yapılır. Gelmezse, yargılama kaldığı yerden devam eder. Mahkeme esas hakkında karar vermeden Uyuşmazlık Mahkemesinden karar gelirse, bu karara göre işlem yapılır. Uyuşmazlık Mahkemesinin, mahkeme esastan karar verdikten sonra verdiği kararın ise mahkeme kararına bir etkisi yoktur.[24][25]

Adli ve idari yargı organlarının, tarafları ve konusu aynı olan bir uyuşmazlıkta karşılıklı olarak birbirlerini görevli görerek görevsizlik kararı vermeleri ve kararların kesinleşmesi halinde olumsuz görev uyuşmazlığı söz konusu olur.[19] Görevsizlik kararı veren mahkemelerin, karşılıklı olarak birbirlerini görevli bulmaları gereklidir, aksi takdirde olumsuz görev uyuşmazlığı çıkmış olmaz.[26]

Olumsuz görev uyuşmazlığında Uyuşmazlık Mahkemesine başvuru hakkı davanın taraflarına aittir. Ceza davalarında, taraflar dışında ilgili makamlarında başvuru hakkı vardır. Başvuru, son görevsizlik kararını veren mahkemeye verilecek bir dilekçe ile gerçekleştirilir.[27] İstinaf ve temyiz mercileri de bu başvuruyu yapabilmektedir.[28]

Uyuşmazlık Mahkemesi görevli mahkemeyi belirler ve kararını mahkemelere bildirir. Görevli bulunan mahkeme, yargılamayı ayrıca bir karara gerek olmaksızın görmeye başlar. Uyuşmazlık Mahkemesi, görevsizlik kararı veren mahkemeler dışında bir mahkemeyi görevli bulmuşsa, davacının Uyuşmazlık Mahkemesi kararıyla birlikte bu mahkemede yeni bir dava açması gerekir.[28] Yargılama sırasında, görevsizlik kararından önce ihtiyati tedbir, ihtiyati haciz gibi tedbir kararları verilmişse, bu kararların akıbetinin Uyuşmazlık Mahkemesine başvurulması halinde akıbetinin ne olacağı hususu 2247 sayılı Kanunda belirlenmiştir.[15] Buna göre, tedbir kararları Uyuşmazlık Mahkemesi karar verinceye kadar geçerli olacaktır. Uyuşmazlık Mahkemesi, tedbir kararını veren yargı yerinin görevsizliğine karar verirse, tedbir kararının akıbetini görevlendirilen yargı mercii belirler. Bu mahkeme, tedbir kararını kaldırabilir, kaldırmazsa bu karar altmış gün süreyle geçerliliğini korur. Uyuşmazlık Mahkemesi, kararını verinceye kadar bu tedbirlerle ilgili de karar verme hakkına sahiptir. Bu hususlar, ceza davalarındaki koruma, güvenlik altına alma, el koyma gibi tedbirler açısından da geçerlidir.[29][28]

Konusu, sebebi ve taraflarından en az birinin aynı olduğu bir davanın, farklı yargı organlarında açılması ve bu yargı organlarının davanın esası hakkında çelişkili kararlar vermesi ve bu kararların kesinleşmesi mümkündür.[10] Bu çelişki yüzünden hükme bağlı hakkın yerine getirilmesi imkansız olan durumlarda hüküm uyuşmazlığı söz konusu olur.[19] Ceza davalarında hüküm uyuşmazlığının söz konusu olması için sanığın, failin ve maddî olayların aynı olması gerekir.[15] Bu şartların sağlanması halinde, taraflar ya da ilgili makam doğrudan Uyuşmazlık Mahkemesine başvurur. Mahkeme, çelişen kararları inceleyerek dosya üzerinden esas hakkındaki kararını verir.[lower-alpha 6] Mahkemenin kararı kesindir, buna karşı herhangi bir kanun yolu mevcut değildir.[31]