Çeçence

Çeçence (Çeçence: Нохчийн мотт/Noxc̦iyn mott, Çeçen dili), çoğunluğu Çeçenya’da ve başka ülkelerde yaşayan Çeçenlerin konuştuğu bir Kuzeydoğu Kafkas dilidir. Yaklaşık olarak 1.300.000 kişi tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir.

Çeçence
Нохчийн мотт
Telaffuz Noxc̦iyn mott
Bölge Çeçenistan
Etnisite Çeçenler
Dönem 2010[1]
Dil ailesi
Kuzeydoğu Kafkas dilleri
Diyalektler Noxc̦iyn
Yazı sistemi Kiril alfabesi
Resmî durumu
Resmî dil Çeçenistan
Dil kodları
ISO 639-1 ce
ISO 639-2 che
ISO 639-3 che
Çeçence'nin Nah-Dağıstan dilleri arasında gsterimi. (açık yeşil)
Çeçen dilinin Kafkas dilleri arasında dağılımı. (açık sarı)

Sınıflandırma

İnguşça ve Batsça ile birlikte Nah dilleri öbeğini oluşturur.

Coğrafî dağılım

Ekim 2002 yılı Rus verilerine göre 1.330.000 kişi Çeçence konuşmaktadır. Ethnologue 3 Ağustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. tahminlerine göre bu sayı 995.000’dir. Rusya dışında Çeçence konuşan nüfus ağırlıklı olarak Orta Doğu ülkelerine yayılmıştır. Bu ülkelerin başında Ürdün gelir. Türkiye’de de Çeçence konuşan bir nüfus vardır, ancak kesin sayısı bilinmemektedir.

Resmî statüsü

Çeçence, Rusça ile birlikte Çeçenya’nın iki resmî dilinden biridir.

Lehçeleri

Çeçence’nin birkaç lehçesivardır:

  • Ploskost
  • İtumkala (Șatoy)
  • Melhin
  • Kist
  • Ċ̦eberloy
  • Akkin (Auh)

Alfabeler

Çeçenya’nın dağlık kesiminde Gürcü alfabesiyle ilk yazılı birkaç belge bulunmuş ancak bunun Çeçence olduğu kesin olarak doğrulanamamıştır. Daha sonra Çeçence, Arap alfabesiyle yazılmıştır. Bu alanda ilk reformlar Şeyh Şamil döneminde, daha sonra 1910, 1920 ve 1922 yıllarında yapıldı.

Kiril, Latin ve Gürcü harflerine dayanan Uslar alfabesi, daha çok akademik çevrelerce kullanıldı. Bu alfabe 1911 yılında yeniden düzenlendi, ancak Çeçenler arasında yaygınlık kazanmadı.

1925’te Latin alfabesinden uyarlanan bir alfabe geliştirildi. 1934’te İnguşça’nın yazımı içinde ortak hale getirildi. Ancak 1938 yılında kaldırıldı.

A a Ä ä B b C c Č č Ch ch Čh čh D d
E e F f G g Gh gh H h I i J j K k
Kh kh L l M m N n N̡ n̡ O o Ö ö P p
Ph ph Q q Qh qh R r S s Š š T t Th th
U u Ü ü V v X x X́ x́ Y y Z z Ž ž

1938-1992 arasında Çeçence’nin yazımında kullanılan Kiril alfabesi.

Kiril Kiril karşılığı Latin harfleriyle karşılığı
А ааA a
Аь аьаьÄ ä
Б ббэB b
В ввэV v
Г ггэG g
ГI гIгIаĠ ġ
Д ддэD d
Е ееE e
Ё ёё
Ж жжэƵ ƶ
З ззэZ z
И ииI i
Й йдоца иY y
К ккK k
Кх кхкхQ q
Къ къкъаQ̇ q̇
КI кIкIаKh kh
Л ллэL l
М ммэM m
Н ннэN n
О ооO o
Оь оьоьÖ ö
П ппэP p
ПI пIпIаPh ph
Р ррэR r
С ссэS s
Т ттэT t
ТI тIтIаTh th
У ууU u
Уь уьуьÜ ü
Ф ффэF f
Х ххэX x
Хь хьхьаẊ ẋ
ХI хIхIаH h
Ц ццэC c
ЦI цIцIаĊ ċ
Ч ччэC̦ c̦
ЧI чIчIаĊ̦ ċ̦
Ш шшэȘ ș
Щ щщэ
(Ъ) ъчIогIа хьаьркƏ ə
(Ы) ыы
(Ь) ькIеда хьаьрк
Э ээE e
Ю ююyu
Юь юьюьyü
Я яяya
Яь яьяьyä
I IIаJ j

1992 yılında Latin kökenli Çeçen alfabesi geliştirildi. Rusya’dan ayrılma yanlısı hükûmetin yenilgiye uğramasından sonra yeniden Kiril alfabesine dönüldü.

A a Ä ä B b C c Ċ ċ C̦ c̦ Ċ̦ ċ̦ D d
E e F f G g Ġ ġ H h X x Ẋ ẋ I i
J j K k K̇ k̇ L l M m N n Ŋ ŋ O o
Ö ö P p Ṗ ṗ Q q Q̇ q̇ R r S s Ș ș
T t Ṫ ṫ U u Ü ü V v Y y Z z Ƶ ƶ
Ə ə

Türkçeden Çeçence'ye geçen alıntılar

Türkçeden Çeçenceye geçen Türkçe kökenli sözler ile Türkçenin aracılığıyla Arapça ve Farsçadan geçen sözlerden bir kısmı şöyledir:

  • айгӀар < Türk. aygır
  • ахча < Türk. akçe
  • бел < Türk. bel [küreği]
  • боз < Türk. bez
  • бусалба < Türk. müslüman
  • зайт < Türk. zeytin
  • кема < Türk. gemi
  • къолам < Türk. kalem
  • ламаз < Türk. namaz
  • нар < Türk. nar
  • пайда < Türk. fayda
  • пошмакх < Türk. başmak
  • гӀум < Türk. kum
  • хорбаз < Türk. karpuz
  • хьайба < Türk. ayva
  • эскар < Türk. asker

Kaynakça
  1. http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=CJC
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.