Ton geçişkenliği

Çizimde, Çinli dil bilimci Ren Çao tarafından betimlenen, Standart Çincedeki dört geçişken ton gösterilmektedir.

Ses yükselti eğrisi azaldığında, geçişkenliğe ton düşümü, arttığında ise ton artışı adı verilir. Düşümün ardından eski eğriye geri dönüldüğünde ise bu duruma ton dalışı adı verilir. Ton önce artar sonra yeniden eski eğrisine geri dönerse buna da zirveleme adı verilir. Ton geçişkenliği olan dillerdeki bir ton, eğer yaklaşık olarak belirli bir yükselti eğrisinde durağanlığını koruyorsa buna düz ton denilir. Daha çok kısa geçişken bir tonun varlığı, tabiat olarak, sonda patlayıcı bir ünsüzün ortaya çıkmasına neden olur. Oluşan ses görüntüsü kırpılmış, keskin ve ses kanalında sekteye uğramış bir eğri ortaya çıkar.

Ton geçişkenliği, geçişken bir tonun zamanlamasının bir belirginleştiriciliği olmadığı teorisi üzerine kurgulanmıştır. Öyle ki bazı dil ve aksanlarda, ton düşümü başta ya da sonda olabilir. Ancak, bu tarz geçişkenlikler dillerde oldukça az görülür. Bununla birlikte, Dinka dilinde, ses düşmelerinin ton düşümlerinden sonra gerçekleştiği görülmektedir. Yani izlenimsel olarak yüksel bir eğriden sonra bir ton düşümü meydana gelir. Bu ton düşümü ise ses düşmesi ile sonuçlanır. (İzlenimsel yüksek ses eğri alanı + ton düşümü + [˥˦˩]) Bu durum izlenimsel bir ses alçak eğride de meydana gelebilir. (İzlenimsel düşük ses eğri alanı + ton düşümü + [˥˦˩])[1]

Ton dalışı ya da zirvelemesindan daha karmaşık olan sözsel tonlar oldukça nadirdir. Bazı araştırmacılara göre hiç yoktur. Bu doğal bir sonuç olmasa bile, nazım tekniklerinde uygulanan ölçü kullanımları bu tarz ses durumlarına neden olabilirler.

Çincenin bir ağzı olan Kiyang'ın arkaik şekillerinde, iki adet "çift geçişken" sözsel ton bulunmaktadır. Boğumlanan ses bu diyalektte önce düşüme, sonra artışa sonrasında ise tekrar düşüme uğramaktadır. Bu kanıtlar, sondaki düşmenin sözcüksel olup olmadığını belirleyememektedir. Belki de bu durum yalnızca vezinsel birimlerin sonlarında tipik olarak görülen sapmadan başka bir şey değildir. Bu yüzden, burumun aslında tipik bir ton dalışından ibaret olduğu savunulabilir.[2]

• Dilsel eklenti imleri ile geçişkenlik durumları şu şekilde ifade edilir: düşüm ⟨â⟩, artış ⟨ǎ⟩, dalış ⟨a᷉⟩, zirveleme ⟨a᷈⟩, yüksek düşüm ⟨a᷇⟩, hafif düşüm ⟨a᷆⟩, yüksek artış ⟨a᷄⟩ ve hafif artış ⟨a᷅⟩. Ya da basit sekmeli tonlar için şu imlemeler kullanılır: Yüksek ⟨á⟩, orta ⟨ā⟩ ve hafif ⟨à⟩.
• Ton imleri örnek olarak şöyledir: Orta düz ⟨˧⟩, yüksek düşüm ⟨˥˩⟩, hafif düşüm ⟨˨˩⟩, orta artış ⟨˧˥⟩, hafif artış ⟨˩˧⟩, dalış ⟨˨˩˦⟩ ve zirveleme ⟨˧˦˩⟩.
• Latinxua Sin Wenz, Gwoyeu Romatzyh ve Çağdaş Literal Tayvvanca gibi benzer dillerde aynı ünlünün değişik tonlardaki farklı söyleyişleri görülebilmektedir., Gwoyeu Romatzyh ile Hanyu Pinyin karşılaştırılmıştır: Bai (bāi), bair (bái), bae (bǎi), bay (bài).
• Özellikle Çince gibi diller yabancı diğer dillerden aldıkları kelimeleri ton geçişkenliğine uydurdukları için yapısal olarak bozmaktadır. Örneğin Türkçe kutluk kelimesi Çinceye geçtiğinde gǔdǔlù hâlini almaktadır

• Geçişken (dil bilimi)
• Ton imleri
• Ton adı