Kuzey Kafkasya halkları

Adığe: Rusya'da resmî olarak yalnızca Adigeya Cumhuriyetindeki Çerkesler için kullanılan Adığe terimi, Türkiye'deki bütün Çerkesler (dar anlamda) tarafından kullanılmakta ve kendilerini yaygın biçimde Çerkes olarak görmektedir. Bunun dışında boy adlarıyla da öne çıkar ve onları kullanırlar.

Kabardey ya da Kabartay veya Kabarda : Rusya'da Kabartay-Balkarya Cumhuriyetinde yaşayan Kabardeyler Rusçada Kabardin olarak bilinse de kendilerini esas olarak Adığe biçiminde adlandırırlar. Türkiye’deki Çerkesler içinde dillerini en iyi koruyan grup olup en yoğun yaşadıkları bölge, esas olarak Kayseri ve Sivas’a bağlı köylerin bulunduğu Uzunyayla ile Maraş-Göksun ilçesidir.[14] Anadolu Kabartay lehçesi Türkçeden kelime aldığı gibi Kafkasya Kabartay lehçesi de Rusçadan kelime almakta ve her ikisi de birbirinden farklılaşmaktadır.[15]

Ubıh (Rusça telaffuza göre) ya da Vubıh (Çerkesçe telaffuza göre) : Kafkas sıradağlarının güneybatı eğiminde, Hotsa ve Şahe (Шэх) nehirleri arasında 40 verst boyunca akan ve Şahe’ye dökülen Ubıh nehrinin dağlık vadilerinde yaşayan Ubıhlar (Ubıhça туахы, пэху, апэху, Çerkesçe убыххэр), 1862-1864 yıllarında Soçi bölgesinden göç etmek zorunda kalmış ve Karadeniz’de gemi yoluyla Trabzon, Samsun, İstanbul ve Varna’ya gelmişlerdir. 19. yüzyılda Samsun ilinin Kavak kazasında Ubıhlar için kurulan köyler: Bükceğiz, Çataltepe, Toptepe, Doruk, Germiyan (Abzeh karışık), Kapıhayat, Karapınar, Karlı, Sıralı.[16] Rus İmparatorluğu'ndaki Ubıhların (Убыхи) 1867 yılındaki nüfusu 25.000 kişidir.[12] Günümüz Rusyasında Ubıh olarak adlandırılan halk yaşamamaktadır. Ubıhçayı konuşan son kişi Tevfik Esenç'in Ekim 1992'de ölmesiyle birlikte Ubıhların dili yok olmuştur. Günümüzde yalnızca Türkiye'de yaşayan Ubıhlar Adığecenin Türkiye'de konuşulan Hakuç Çerkesçesi denen lehçesini anadil olarak benimsedikleri gibi, kendilerini de Adığe olarak nitelendirirler. Günümüzde Türkiye’de Ubıhların en çok yaşadığı şehir Samsun’dur. Samsun’da ise Ubıh köylerinin en fazla olduğu yer Kavak ilçesidir.[16] Ubıhlar üzerine en geniş ilk bilgiyi 1667 yılında Evliya Çelebi vermiştir.[17]

Abazin Abazaları

Abaza : tıpkı Çerkes adı gibi Abaza adı da Rusya'da kullanılandan farklı anlamda olup, Türkiye'de (ve diğer Osmanlı coğrafyasında) hem Rusların Abazin (Абазин) dedikleri Aşuvaları hem de Abhaz (Абхаз) denen Apsuvaları belirten bir ortak addır.[18] Türkiye'de Çerkes adına sahip çıkan Abazin ve Abhazların aksine, Abhazya'daki Abhazlar kendilerini Çerkes olarak görmez ve böyle adlandırılmaya karşı çıkarlar[19]; zira, günümüz Rusçasında Çerkes adı yalnızca Karaçay-Çerkesya Cumhuriyetindeki Adığeler için resmî olarak kullanılmaktadır. Rusçada Abhaz denen Abazalar (Apsuvalar) Türkiye'nin iç-batı bölgelerinde (İzmit, Adapazarı, Düzce, Bolu, Bursa-İnegöl, Kütahya, Bilecik ve Eskişehir) yoğunlaşmışken, Rusçada Abazin denen Abazalar (Aşuvalar) ise iç-doğu bölgelerinde (Bilecik, Eskişehir, Samsun, Amasya, Tokat, Yozgat, Sivas, Kayseri, Adana) yerleşmişlerdir.[18] Uzunyayla köylerinde yaşayan her Abazin ailenin bir Kabardey, Hatukay veya Abzeh ailesi ile kan bağı vardır ve bu bağlar o denli güçlüdür ki, Uzunyaylalı Abazinler "Adığe" ismini kendilerine genel ad olarak seçmiş ve Çerkes kelimesinin karşılığı olarak benimsemiştir.[20] Abazinler iki ana kola ayrılırlar: Tapanta/Aşuva ya da Altı kesek Abaza (6 gruptur: Loo, Bibard, Darıkua, Khılış, Jantemir, K'açüa) ile Aşharuva (7 gruptur: T'am, Bağ, Mısılbiy, Kızılbiy/Kızılbek, Başılbiy, Barakay, Şahgirey/Şegerey/Çegrey). Barakeyler'in çoğunluğu, Kızılbiy, Başılbiy, Mısılbiy ve Şegereyler'in önemli bir bölümü Osmanlı topraklarına göç etmişlerdir.[21] K'açuaların bir kısmı 1863 yılında Türkiye'ye göç etmiştir.[22] Abhazya’daki Abhazlar Karaçay-Çerkesya'daki Abazinleri topluca Aşuva (ашəуа) diye adlandırır. Türkiye’de ise bu konuda bir karışıklık vardır. Orta Anadolu'daki (özellikle Uzunyayla’da) Aşharuvalar kendilerini Aşuva saymazlar, sadece Tapantaları Aşuva kabul ederler. Abhaz ve Abazinlerin birlikte yaşadığı daha batıda ise (Eskişehir, Bilecik, Bursa) kullanım farklıdır. Burada Aşharuva bir topluluk adı olarak bilinmez, Apsuvalar (yani Abhazlar) dışındaki bütün Abazalar (yani Abazinler) Aşuva olarak adlandırılır.[18] Kimilerinin Abhazcaya dahil ettikleri Sadzların (Cigetlerin) dilleri Sadzca 2 lehçeden (Kıyı Abazacası ve Dağ Güney Abazacası) oluşur ve Abhazca ile Abazaca arasında sınıflandırılır.[23][24] Sürgünde Osmanlı coğrafyasına (Türkiye, Ürdün, Suriye, Acaristan) gönderilen Müslüman Abhazlar arasında Sadzlar (Aibgalar, Pshular[25]) da vardı.

Kuşha ya da Kuşka : Kabartay-Balkarya'daki Doğu Çerkesçesinde Kuşha (Къущхьэ «dağlı») adı Türk dilli Balkarlar (Tawlu Таулу «dağlı») ve İran dilli Osetler için ortak ad olarak kullanılırken, Türkiye'de yalnızca Osetler (Digor Kuşha, Asetin Kuşha) için kullanılmaktadır.[26] Türkiye'de Çerkes adına sahip çıkan İran dilli Osetlerin aksine, Güney Osetya'daki Osetler kendilerini Çerkes olarak görmez ve böyle adlandırılmaya karşı çıkarlar.[19] Türkiye'deki Oset köyleri ve 1960 -1965 yılları arasındaki hane sayısı: Yozgat ilinde Başçatak (5), Poyrazlı (150), Boyalık (65), Karabacak (35), Pınarkaya ya da Kayapınar (52); Sivas ilinde Yeniköy (?), Alaman (10), Büyüktopaç (15), Kahvepınarı (40), Kapaklıkaya (20), Konaközü (15), Yücebaca (8); Kayseri ilinde Sıvgın (8); Tokat ilinde Batmantaş (20); Kars ilinde Bozat (60), Hamamlı (20), Yukarı Sarıkamış (20), Selim (75); Erzurum ilinde Budaklı ya da Lekbudak (12); Muş ilinde Bulanık ilçesinde (15), Karaağıl (60), Kurganlı ya da Simo (35), Sarıpınar ya da Hamzaşeyh (15), Sarıdavut (12), Yaramış (10), Tepeköy (8); Bitlis ilinde Akçaören ya da Ağcaviran (15), Otluyazı ya da Hülük (50). 1960 -1965 yılları arasında mevcut olan bu köylerden günümüzde yalnızca ikisi (Boyalık ile Poyrazlı) aktif olup ayaktadır ve diğerleri büyük şehirlere göç etmiştir.[27]

Karaçay-Malkar : Rusya'da Karaçay-Çerkesya ile Kabartay-Balkarya'daki Kıpçak Türk dilli Karaçaylar-Balkarlar Çerkes adını kullanmaz iken, Türkiye'dekiler bu adı benimsemişlerdir. Osmanlı Türkçesinde Karaçay Türkleri için Kara Çerkes (قره چركس), Balkar Türkleri içinse Dağ Çerkes (طاغ چركس) adı da kullanılmıştır.[28] Türkiye'deki Karaçay köyleri: Konya ilinde Başhöyük, Sarayönü kasabası (2000 kişi), Tokat ilinde Arpacıkaraçay, Sulusaray köyü (179 kişi) ile Çılehane, Almus köyü (153 kişi), Eskişehir ilinde Ertuğrulköy, Sivrihisar ya da Yakapınar köyü (289 kişi), Belpınar, Çifteler köyü (173 kişi), Yazılıkaya, Han köyü (80 kişi), Akhisar, Han köyü (61 kişi), Gökçeyayla, Han köyü (147 kişi, 1993 öncesi Afyon İscehisar'a bağlıydı), Afyonkarahisara ilinde Doğlat, İscehisar köyü (150 kişi), Kayseri ilinde Eğrisöğüt, Pınarbaşı köyü (77 kişi), Ankara ilinde şimdi Gölbaşı ilçesinin mahallesi durumuna gelen Yağlıpınar, Gölbaşı köyü (82 kişi).[29]

Çeçen : hem Çeçenler hem de İnguşlar için ayırt etmeden Türkiye ve Ortadoğu'da Çeçen adı kullanılır. En büyük Çeçen nüfus Türkiye'de (100.000) bulunmakta ve bunu Ürdün (8.000), Mısır (5.000), Suriye (4.000) ve Irak (2.500) izlemektedir.[30] Çeçenlerin Türkiye'de 24 köyü bulunmaktadır: Sivas ilinde Alaçayır, Şarkışla, Bozkurt, Şarkışla, Canabtal, Şarkışla, Demirköprü, Şarkışla, Kahvepınarı, Şarkışla, Kazancık, Şarkışla, Yukarıhüyük, Kangal köyleri; Yozgat ilinde Karalık, Sorgun, Kesikköprü, Saraykent köyleri; Kayseri ilinde Aşağıborandere, Pınarbaşı köyü; Kahramanmaraş ilinde Altınyayla, Andırın, Çardak, Göksun, Gücüksu, Göksun (Behliöyl) köyleri; Adana ilinde Ağaçlı, Ceyhan, Dikilitaş, Ceyhan köyleri; Kars ilinde Aydınalan, Kars (İslamsor), Yenigazi, Sarıkamış köyleri; Muş ilinde Çöğürlü, Muş, Kıyıbaşı, Muş, Serinova, Muş, Bağiçi, Varto, Tepeköy, Varto, Ulusırt, Varto köyleri; Çanakkale ilinde Çınardere, Biga köyü.[31]

Günümüzde Dağıstan'da yaşayan halklar:
1-karışık, 2-Avarlar, 3-Dargiler, 4-Lezgiler, 5-Laklar, 6-Tabasaranlar, 7-Agullar, 8-Rutullar, 9-Sahurlar, 10-Kumuklar, 11-Nogaylar, 12-Azeriler, 13-Ruslar

Lezgi : Türkiye'deki en büyük birinci Dağıstanlı grubu olan Lezgilerin (лезгияр Lezgiyar ya da лекьер Leker) Türkiye'deki köyleri: Balıkesir ilinde Ortaca, Balıkesir (Kirne) ve Yaylaköy, Manyas (Dümberez) köyleri; İzmir ilinde Dağıstan, Bergama köyü.[32]

Avar : Türkiye'deki en büyük ikinci Dağıstanlı grubu olan Kafkasya Avarlarının (магIарулал Mağarulal «Dağlılar» ya da аварал Avaral veya Туркиялъул магӀарулал Turkiyalul Mağarulal «Türkiye Avarları») Türkiye'deki sayısı tam olarak bilinmese de[33][34] 53.000[35] olarak tahmin edilmektedir. Türkiye'deki köyleri: Kahramanmaraş ilinde Ortatepe, Göksun) ve Kireçköy, Göksun köyleri, Sivas ilinde Kadılı, Yıldızeli köyü. Tsez dili konuşan Tsuntal/Tsuntin Avarlarının Tokat ilinde Dereağzı, Tokat, Akbuğday(Zamair), Turhal Ballıca, Pazar, Ovacık, Pazar köyleri ile Sivas ilinde Selimiye, Zara ve Osmaniye, Zara köyleri bulunur. Tsumadin Avarlarının Akçamescit, Sivas köyü bulunur. Andi dillerini konuşan Avarlar Ortaklar, Yıldızeli köyünün Sultaniye mahallesinde Lak ve Dargilerle birlikte yaşamaktadır. Hunzak ve Karalal Avarlarının Üçtepe, Sivas köyü bulunur. Yalova ilinde Güneyköy, Yalova (ayrıca Dargi ve Lezgi), Çıldır ilinde Dirsekkaya, Çıldır (ayrıca Lak ve Lezgi) köyü gibi karışık köyler de bulunmaktadır.[36]

Dargi : Türkiye'deki az nüfuslu Dağıstanlı gruplarından olan Dargilerin (дарганти Darganti) köyleri: Sivas ilinde Tsudahar Dargilerinin Fındıcak, Yıldızeli köyü en büyük Dargi köyüdür. Akuşa Dargilerinin Laklarla birlikte yaşadıkları Baltalar, Şarkışla ile Burnukara, Şarkışla köyleri bulunur.[36]

Lak : Türkiye'deki az nüfuslu Dağıstanlı gruplarından olan Lakların (лакку Lakku) köyleri: Sivas ilinde Dargilerle birlikte yaşadıkları Baltalar, Şarkışla ile Burnukara, Şarkışla köyleri bulunur. Çıldır ilinde Avar ve Lezgilerle birlikte Dirsekkaya, Çıldır köyünde yaşarlar.[36]

Kumuk : Türkiye'deki en büyük Türk dilli Dağıstanlı gruplarından olan Kumukların köyleri (çoğu diğer Kafkas gruplarıyla karışık hâldedir): Bursa ilinde Koşuboğazı, Mustafakemalpaşa (tamamen asimile olmuşlar), Yeniköy, Orhangazi beldesi (ayrıca Avar, Dargi), Sivas ilinde Belcik, Yıldızeli (Yavuzköy), Yağlıdere, Yıldızeli (Yağköy), Süleymaniye, Hafik (ayrıca Avar, Türk), Tokat ilinde Almus ilçesine bağlı Doğançaylı köyü (ayrıca Karaçay), Çermik, Artova (ayrıca Avar, Dargi), Çirdağ, Artova (ayrıca Avar, Dargi), Gültepe. Erbaa (ayrıca Avar, Dargi), Yeniderbent, Zile (ayrıca Lezgi), Bahçebaşı, Turhal (ayrıca Karaçay), Çanakkale ilinde Türklerle karışık olarak Akköprü, Biga, Aziziye, Biga, Bahçeli, Biga, Doğancı, Biga, Geyikkırı, Biga, Kalafat, Biga (Bozna).[36]

Nogay ya da Nogay Tatarı : Türkiye'deki en az nüfuslu Türk dilli Dağıstanlı gruplarından olan Nogayların köyleri (Kumuklarla karışık): Tokat ilinde şimdi Turhal ilçesine bağlı Üçgözen mahallesi ile Almus ilçesine bağlı Cihanköy.[36] 17. yüzyıl seyyahlarından Evliya Çelebi'nin Seyahatnâme'sinde Nogaylar üzerine de bilgi bulunmaktadır. Çelebi, Kalmukların baskısıyla Nogayların yaşadıkları siyasi dönüşümü, Büyük Nogay Ordası’nın çözülmesinden sonra Osmanlı Devleti arazisine ve Kafkaslara doğru çekilmelerini ve kendilerine yeni bir yurt edinme çabalarını gözlemlemiştir.[37]

Türkiye'de hem yazı dilinde hem de halk arasında Çerkes terimi Adığe olmayan (Abaza, Abhaz, Oset, Karaçay-Balkar, Çeçen-İnguş, Dağıstan) bütün Kuzey Kafkasyalıları topluca adlandırmak için de yaygın biçimde kullanılır. Ancak, son yıllarda Çerkes ifadesinin kullanılması bir şekilde Adığelerle sınırlandırılmıştır.[44] Gürcistan'dan ayrılıp bağımsızlıklarını ilân eden Abhazya ile Güney Osetya halkı kendini Çerkes olarak görmez ve Çerkes günümüzde Adığe ile sınırlanmıştır.[19] Türkiye’deki Kuzey Kafkasya kökenli birey ve aileler, Türkiye'nin 43 ili, 143 ilçesi ve bunlara bağlı 893 köy-kasabasında varlıklarını sürdürmektedirler.[9][45]

1965'te yapılan Türkiye Genel Nüfus Sayımı'na göre Kuzey Kafkasyalıların dilleri:[46]

Doğu Akdeniz bölgesindeki Çerkes (geniş anlamda) yerleşim yerleri 5 şehir merkezi (Mersin, Adana, Osmaniye, Kahramanmaraş ve Antakya), 4 ilçe merkezi (Ceyhan, Tufanbeyli, Göksun ve Reyhanlı) ve bu yerleşim yerlerine bağlı köyler ve kasabaları içermekte olup, bu bölgede örneklem yöntemiyle yapılan bir araştırmaya göre, anadilini hiç bilmiyen 1820 (% 22,0), anlayan fakat konuşamayan 1579 (% 19,1), hem anlayan hem konuşabilen 4723 (% 57,2), konuşabilen ve yazabilen 141 (% 1,7) kişidir. Yine aynı bölgede üst kimlik olarak sırasıyla Müslüman (% 86), Çerkes (% 78,3), Adığe (% 77,5), Kafkasyalı (% 52,8) ve Türk (% 34,8) sonucu alınmıştır. Müslüman kimliğini kendileri için üst kimlik olarak bildirenler arasında Abazalar (% 91), Adığeler (% 86,7), Çeçenler (% 82,1), Avarlar (% 74,5) ön sıradadır.[9] Örneklemin % 61,4’ünün (1374 kişi) cevap verdiği Çerkes kimliği kategorisinde örneklemin %78,3’ü yüzde yüz Çerkes kimliğinde görürken % 92’si yüzde elli ve üzeri Çerkes kimliğinde kendilerini görmektedir. Bu oranların boylar bakımından sonuçları ise; Abazaların % 80,5’i kendilerini yüzde yüz bu kimliğe ait hissederken % 100’ü yüzde elli ve üzerinde; Adigelerin % 81,3’ü kendilerini yüzde yüz bu kimliğe ait hissederken % 97,6’sı yüzde elli ve üzerinde; Avarların hiçbiri kendilerini yüzde yüz bu Çerkes kimliğe ait hissetmezken % 0,8 yüzde elli ve üzerinde; Çeçenler, yüzde yüz Çerkes kimliğe ait hissetmemekle beraber % 79,1’i yüzde elli ve üzerinde kendilerini bu kimlik kategorisinde görme şeklindedir. Özellikle Çeçenlerin % 85’i kendilerini Çerkes kimliğinde hiç görmemektedir.[9]

Kıbrıs'ta Çerkes denildiğinde gerek halk arasında gerekse araştırmacılar arasında hem Adığeler hem de Abazalar/Abhazlar algılanmaktadır.[47] Eylül 1864'te İstanbul'da 3 Yunan gemisine bindirilen kadınlı erkekli 2.700 Çerkesten oluşan grup iki haftalık yolculuğun ardından Kıbrıs’a varmış, 1.400 den fazla Çerkes ise yolculuk sırasında can vermiştir. Ocak 1865’e gelindiğinde hayatta kalan Çerkeslerin sayısı sadece 300 kişi idi.[48][49] Gelen Çerkeslerin sayısının o dönemde daha fazla olabileceğine rağmen, o dönemde gerek Kıbrıslı Rumların, gerekse Kıbrıslı Türklerin tepkilerinden dolayı, Çerkeslerin Kıbrıs'a iskânı sınırlı tutulmuştur.[47] Gemilerle getirilen Çerkesler Larnaka civarındaki günümüzde Kuzey Kıbrıs'ta Lefkoşa'ya bağlı Erdemli (Tremeşe) ve Yiğitler (Arçoz) köyleri ile 1974 Barış Harekatı öncesi çoğu Kıbrıslı Türklerden oluşurken bugün Güney Kıbrıs'ta kalan Vuda (Vouda ya da Καλό Χωριό) köyünün yanı sıra, bir kısmı da toplu olarak Limasol'da daha sonra Çerkez Çiftliği olarak adlandırılan bölgeye yerleştirilmişlerdir.[47]

Osmanlı döneminde Irak topraklarına getirilen Kuzey Kafkasyalılar Çeçen, Dağıstanlı ve Adığe kökenli olup Kerkük, Diyala, Bağdat, Musul ve Felluce bölgelerine yerleştirilmişlerdir. Ayrıca, Kuzey ve Güney Dağıstan'dan gelen aileler Duhok, Erbil ve Süleymaniye'ye yerleşmişlerdir. Günümüzde Irak'ta Çerkes adıyla bilinen Kuzey Kafkasyalıların % 75'ini Çeçenler oluşturmaktadır. Irak'ta en fazla tanınan 18 Çerkes aşiretinden üçü Çeçen kökenli olup diğerleri El-Lezgi, Avar, Kumuk, Tabasaran, Abzeh, Kabardey, Şapsığ, Nahşoy olarak ifade edilebilir. Irak Çerkesleri ayrı bir kimlik olarak tanınmadıkları gibi birçok haktan da mahrum durumdadırlar.[39]

Suriye’de çoğunluğu Şam, Halep ve Humus’ta yaşayan 90 ilâ 100 bin Çerkes vardır ve bu "Çerkes" nitelemesi geniş anlamda olup Adığeler dışında ayrıca Oset, Çeçen ve Avarları da kapsar.[38]