Dizi yanılsaması

Dizi yanılsaması, aynı diatonik veya kromatik dizinin ton olarak yükselen ve düşen hallerinin; sağ-sol yönselliğinde değişerek, aynı anda duyurulması sonucu deneyimlenen yanılsamadır. Bu yanılsamanın tecrübe edilmesinde etkili olan olgu; uyaran bütününün gruplanmasında öncelik olarak tonsal (veya frekans bazındaki) yakınlığın belirlenmesinin, yönün belirlenmesinden baskın gelmesidir.[1]

Dizi yanılsaması 1973 yılında Diana Deutsch (en) tarafından tespit edilmiştir. Yaptığı deneyde deneklere kulaklık aracılığıyla; ton olarak inen bir majör dizinin ve aynı dizinin ton olarak çıkan halinin notaları, her notada geldiği yön değişecek şekilde dinletilmiştir. Öyle ki; çıkan diziden nota sol kulaktan duyrulduğunda, sağ kulaktan inen diziden nota duyrulmuştur.[2] Do majör dizisi için deneyin harfler ile gösterilişi şu şekildedir;[3]

Sağ kulak ; C' D A F - F A D C'

Sol kulak ; C B E G - G E B C

( Bağlı notalar aralarında kısa çizgi olacak şekilde gösterilmiştir.)

Deneklerin yapılan deneyde algıladıkları ise; dizinin inen halini bir yönden, çıkan halini ise diğer yönden geldiği şeklinde olmuştur. Sağlak deneklerin dizinin çıkan halini sağdan, inen halini soldan duyduğu gözlemlenmiştir. Solak deneklerin ise uyaran bütününü görece daha tutarlı algıladıkları tespit edilmiştir.[4] Sağlak deneklerin algıladığı ses bütününün harfler ile gösterilişi şu şekildedir;

Sağ kulak ; C' B A G - G A B C'

Sol kulak ; C D E F - F E D C

Deney sonucu olarak; uyaran bütününde ton veya frekans bazında ardı sıra gelmesi muhtemel girdilerin yön tespitindeki tutarlılıktan ödün verilerek bir araya gruplanışı, gruplamada önceliğin yön belirlemeye göre daha çok ton ve tonsal yakınlık belirlemede olduğu ortaya çıkmıştır.