Akılcı duygusal davranışçı terapi

ADDT, psikopatolojinin temelinde insanların akılcı olmayan inançlarının olduğunu söyler, bu görüşü de ABC Kişilik Modeli’yle açıklar. ABC kuramında A noktasında kişiyi rahatsız eden bir durum vardır. B noktasında A durumuna dair olan inançlar yer alır. C ise sonucu ifade eder. Eğer kişinin A durumu için akılcı olmayan inançları varsa C noktasında kişi için hoş olmayan kaygı, stres, depresyon gibi durumlar yaşar. Terapideki amaç B noktasındaki A ’ya dair olan akılcı olmayan inançları, akılcı olan inançlar ile değiştirmektir[4]. Örneğin: Bir sunum yapmak (A) kişi için gergin bir durumsa, kişi muhtemelen sunum esnasında komik duruma düşmekten korkmaktadır (B). Bu durum da kişide kaygı yaratabilir (C). İşte terapist bu kişinin B noktasında yer alan akılcı olmayan inancını değiştirmeye çalışır. Böylece kaygı (C) azalacaktır.

ADDT’de, inanç sistemi, akılcı ve akılcı olmayan inançlar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Akılcı olan inançlar genel itibarıyla gerçeklikle tutarlı, mantıklı ve esnektir. Akılcı olmayanlar ise mantık dışı, katı ve aşırı genellemelere neden olmaktadır [5].

Shepherd (1995)’e göre 15 çeşit akılcı olmayan inanç vardır [6]:

• Tünel görüşü: “Diğerleri gibi bu partinin de sıkıcı olacağını düşünüyorum.”
• Abartarak felaketleştirme: “Bu berbat otobüslerde yolculuk etmeye dayanamam.”
• Kara ya da beyaz: “Ya benden yanasın ya da bana karşısın.”
• Genelleştirme: “Ben teniste asla iyi olamayacağım.”
• Sayıltı: “Kırk yaşında olduğuma göre hayatımın doruğundayım demektir.”
• Yansıtma: “Beni sevmediğini, benden hoşlanmadığını biliyorum.”
• Olumsuz düşünce: “İki gündür birbirimizi görmedik. Sanırım ilişkimiz sona ermekte.”
• Özbilinçlilik: “Buradaki pek az insan benden akıllı görünüyorlar.”
• Suçlama: “Borçlu olmamız sizin hatanızdır.”
• Yanlılık: “Bu doğru ve adil değil, beni daha sık dışarıya götürmeli.”
• Duygusal yorumlama: “Çok sıkılıyorum/çökkünüm, çünkü yaşam çok anlamsız.”
• Manipüle etme: “Eğer daha sık cinsel birlikteliğimiz olsaydı daha şefkatli olabilirdim.”
• Gereklilikler: “Her zaman en iyi olmalıyım.”
• Farklı olma zorunluluğu: “Bu işi senden daha uzun bir süredir yapıyorum. Dolayısıyla ben ne yaptığımı biliyorum.”
• Cennet ödülü: “Ben çalıştım ve bu çocukları ben büyüttüm ve şimdi aldığım teşekkürlere bak.”[6].

Kurama göre duygular için sağlıklı ve sağlıksız olmak bir ayrım yapılmaktadır. Yine bu duygular olumlu ve olumsuz olmak üzere tekrar ikiye ayrılmaktadır.

• Sağlıklı olumlu duygular: Mutluluk, keyif, merak, sevgi vb.
• Sağlıklı olumsuz duygular: Üzüntü,pişmanlık, hoşnutsuzluk gibi duygular neyin daha az neyin daha çok istenip elde edileceği konusunda bireyi güdüler.
• Sağlıksız olumsuz duygular: Kaygı, öfke, umutsuzluk, yetersizlik gibi psikolojik rahatsızlıklarla ilişkilendirilmiş duygular [7].

1. Kişisel sorumluluk (Personal responsibility)

2. Kendine ilgi gösterme (Self-interest)

3. Sosyal ilgi (Social interest)

4. Kendini yönetme (Self-direction)

5. Hoşgörü (Tolerance)

6. Esneklik (Flexibility)

7. Kesinliğin olmadığını kabul etme (Acceptance of uncertainty)

8. İlgi-duyarlılık (Commitment)

9. Bilimsel düşünme (Scientific thinking)

10. Kendini kabul etme (Self-acceptance)

11. Risk alma (Risk taking)

12. Ütopyacı olmama (Nonutopianism)

13. Uzun dönemli haz elde etme (Long-range hedonism) [2].

İnsan doğuştan hem akılcı hem de akılcı olmayan bir potansiyele sahiptir ve içinde yaşadığı kültür akılcı olmayan eğilimlerinin artmasında önemli rol oynamaktadır. Bireyin psikolojik rahatsızlığının nedeni karşılaştığı olaylar değil, olaylara ilişkin sahip olduğu akılcı olmayan inançlardır. Tercihler ve isteklerden çok katı talepleri, zorunlulukları, “meli, malıları” içeren akılcı olmayan inançlar genellikle bireyin kendisine, başkalarına ve içinde yaşadığı dünyaya yöneliktir. Birey bu inançları kendi kendine telkin ve tekrar ederek sürekliliğini sağlamaktadır. Akılcı olmayan inançlardan kaynaklanan tutumlar ise talepkarlık, felaketleştirme, tahammülsüzlük ve suçlamadır. Birey, kendi akılcı olmayan inançlarını fark ederek onlarla mücadele edebilirse psikolojik rahatsızlıklarını azaltabilir ve daha sağlıklı duygu durumları yaşayabilir. ADDT, bireyin yaşadığı olumsuz duyguları sağlıklı olan ve olmayan olumsuz duygular olarak ayırmaktadır. Buna göre kaygı, öfke, umutsuzluk, değersizlik gibi duygular sağlıksız olumsuz duygulardır ve akılcı olmayan inançlardan kaynaklanırlar. Bireyin daha akılcı inançlarıyla ilişkili olan pişmanlık, üzüntü, can sıkıntısı, hayal kırıklığı gibi duyguları ise sağlıklı olumsuz duygulardır ve psikolojik sağlığın bir göstergesidir. ADDT, bireyin akılcı olmayan inançlarıyla mücadele etmesine yardım ederek psikolojik rahatsızlığın belirtileri olan sağlıksız olumsuz duygular yerine, daha sağlıklı olumsuz duygular yaşamalarını kolaylaştırmaya çalışır. Bilişsel-davranışçı bir yaklaşım olarak kabul edilen ADDT, bireyin psikolojik rahatsızlıklarının üstesinden gelebilme potansiyeline sahip olduğunu ileri sürmesiyle ve esnekliği, hoşgörüyü, kendini ve çevresini kabul etmesini vurgulayan psikolojik sağlık ölçütleriyle aynı zamanda hümanist bir bakışa da sahiptir.[2].

ADDT terapistlerinin ilk adımı kişinin akılcı olmayan düşünme biçimlerinin farkına varmasını sağlamak ve bunlar yerine olumlu gerçekçi düşünceler geliştirmeyi öğretmektir. Bunu sağlamak için terapist danışana sorgulamayı, tıpkı bir bilim adamı gibi düşünmeyi öğretir. Terapide kullanılan 2. adımda amaç, kişinin düşüncelerinin farkına varmasını daha da ileri götürmektir. Terapist danışana bu düşüncelerin rahatsızlıklarının nedeni olduğunu anlatmaya çalışır. 3. adımda akılcı olmayan düşünceleri fark eden danışan bu noktada düşüncelerini değiştirmekte zorlanır. Kendisini bu düşüncelere sahip olduğu için suçlamaya başlar. Bu noktada terapist danışanının kendini suçlamasını engellemeye çalışır. 4. adımda terapist gelecekte danışanın kapılabileceği akılcı olmayan düşünceler için danışana akılcı felsefeyi benimsetmeye çalışır [8].