Adigece dilbilgisi

Çoğulluk '-хэ' /-xa/ sonekiyle gösterilir.

• кIалэ [t͡ʃʼaːɮa] ('çocuk'), кIалэхэ [t͡ʃʼaːɮaxa] ('çocuklar') olur.
• шы [ʃə] ('at'), шыхэ [ʃəxa] ('atlar') olur.

Adigece ayrıca adları dört durumda tanımlar. Bunlar yalın, özgeçişli (ergative), araç, and evirgen'dir.

- р /r/ sonekini alır. (Örnek: кIалэр [t͡ʃʼaːɮar] 'çocuk', кIалэхэр [t͡ʃʼaːɮaxar] ('çocuklar'), шыр [ʃər] 'at'). Bu durumun iki ana işlevi vardır:

• Geçişsiz fiillerin öznesini belirtir.

кIалэр	еджапIэм	мэкIуагъэ
кIалэ-р	еджапIэ-м	мэ-кIо-агъэ
[t͡ʃʼaːɮar]	[jad͡ʒaːpʼam]	[makʷʼaːʁa]
çocuk (yalın)	okula (erg.)	gitti
"Çocuk okula gitti."

• Geçişli fiillerin direkt nesnesini belirtir

бзылъфыгъэм	джанэр	егъэкъабзэ
бзылъфыгъэ-м	джанэ-р	егъэкъабзэ
[bzəɬfəʁam]	[d͡ʒaːnar]	[jaʁaqaːbza]
kadın (erg.)	gömleği (yalın)	temizliyor
"Kadın gömleği temizliyor."

-м /-m/ sonekini alır. (örneğin кIалэм [t͡ʃʼaːɮam] 'çocuğun', кIалэхэмэ [t͡ʃʼaːɮaxama] 'çocukların'', шым [ʃəm] 'atın). Çoğul olduğunda -мэ (-ma) sonekini alır. Bu durumun birkaç işlevi vardır:

• Geçişli fiillerin öznesini belirtir

бзылъфыгъэм	джанэр	егъэкъабзэ
бзылъфыгъэ-м	джанэ-р	егъэкъабзэ
[bzəɬfəʁam]	[d͡ʒaːnar]	[jaʁaqaːbza]
kadın (erg.)	gömleği (yalın)	temizliyor
"Kadın gömleği temizliyor."

• Geçişsiz fiillerin direkt nesnesini belirtir.

кIалэр	тхылъым	еджэ
кIалэ-р	тхылъ-ым	еджэ
[t͡ʃʼaːɮar]	[txəɬəm]	[jad͡ʒa]
çocuk (yalın)	kitabı (erg.)	okuyor
"Çocuk kitabı okuyor."

кIалэр	чъыгым	еплъы
кIалэ-р	чъыгы-м	еплъы
[t͡ʃʼaːɮar]	[t͡ʂəɣəm]	[japɬə]
çocuk (yalın)	ağaca (erg.)	bakıyor
"Çocuk ağaca bakıyor."

• Eylemin durumunu belirtirken, mesela konumun özelliği, eylemin züresi
  • чылэ /t͡ʃəɮa/ köy → чылэм /t͡ʃəɮam/ köyde
  • мэзахэ /mazaːxa/ karanlık (ay karanlığı) → мэзахэм /mazaːxam/ karanlıkta
  • чэщы /t͡ʃəɕə/ gece → чэщым /t͡ʃəɕəm/ geceleyin
  • пчэдыжьы /pt͡ʃadəʑə/ sabah → пчэдыжьым /pt͡ʃadəʑəm/ sabahleyin
  • зэман /zamaːn/ geçmiş zaman → зэманым /zamaːnəm/ geçmiş zamanda

тыгъуасэ	чылэм	сыщыIагъ
тыгъуасэ	чылэ-м	сы-щыI-агъ
[təʁʷaːsa]	[t͡ʃəɮam]	[saɕəʔaːʁ]
dün	köyde (erg.)	bulundum
"Dün köyde bulundum (köydeydim)"

лIыр	мэзым	хэт
[ɬʼər]	[mazəm]	[xat]
adam (arg.)	ormanda (erg.)	dikiliyor
"Adam ormanda."

-мкIэ /mt͡ʃʼa/ veya -кIэ /t͡ʃʼa/ eklerini alır. (örneğin кIалэмкIэ [t͡ʃʼaːɮamt͡ʃʼa] '(belirli bir) çocukla / (belirli bir) çocuğu kullanarak', кIалэкIэ [t͡ʃʼaːɮat͡ʃʼa] 'bir çocukla / bir çocuğu kullanarak', кIалэхэмкIэ [t͡ʃaːɮaxamt͡ʃʼa] '(belirli) çocuklarla / (belirli) çocukları kullanarak', кIалэхэкIэ [t͡ʃʼaːɮaxat͡ʃʼa] 'çocuklarla / çocukları kullanarak', тхалъэмкIэ [txaɬemt͡ʃʼa] '(belirli bir) kalemle / (belirli bir) kalemi kullanarak', тхалъэкIэ [txaɬet͡ʃʼa] 'kalemle / kalemi kullanarak'); Bu ek Şapsığ diyalekinde -мгьэ /mɡʲa/ veya - гьэ /ɡʲa/ ve Bjeduğ diyalektinde -мджэ /md͡ʒa/ veya -джэ /d͡ʒa/ şeklinde kullanılır. Bu durumun birkaç işlevi vardır:

• Eylemin aracı veya aletini belirtirken:
  • тхалъэм /txaɬem/ kalem → тхалъэкIэ /txaɬet͡ʃʼa/ kalemle / kalemi kullanarak
  • тхалъэм /txaɬem/ kalem → тхалъэмкIэ /txaɬemt͡ʃʼa/ (belirli bir) kalemle / (belirli bir) kalemi kullanarak
  • уатэ /waːta/ çekiç → уатэкIэ /waːtat͡ʃʼa/ çekiçle / çekici kullanarak
  • уатэ /waːta/ çekiç → уатэмкIэ /waːtamt͡ʃʼa/ (belirli bir) çekiçle / (belirli bir) çekici kullanarak

ыцIэр	къэлэмымкIэ	къитхэгъ
ы-цIэ-эр	къэлэм-ымкIэ	къи-тхы-эгъ
[ət͡sʼar]	[qalaməmt͡ʃʼa]	[qəjtxaʁ]
adını (yalın)	(belirli bir) kalemle (araç d.)	yazdı
"Adını kalemle yazdı."

нэрыплъымкIэ	елъэгъу
нэрыплъ-ымкIэ	елъэгъу
[narəpɬəmt͡ʃʼa]	[jaɬaʁʷə]
(belirli bir) dürbünle (araç d.)	görüyor
"Dürbünle görüyor."

• Kullanılan dili belirtmek
  • адыгэбзэ /aːdəɣabza/ Çerkesçe → адыгэбзэкIэ /aːdəɣabzat͡ʃʼa/ Çerkesçeyle
  • адыгэбзэ /aːdəɣabza/ Çerkesçe → адыгэбзэмкIэ /aːdəɣabzamt͡ʃʼa/ Çerkesçeyle.

кIалэр	адыгэбзэкIэ	мэгущаIэ
кIалэ-р	адыгэбзэ-кIэ	мэгущаIэ
[t͡ʃʼaːɮar]	[aːdəɣabzat͡ʃʼa]	[maɡʷəɕaːʔa]
çocuk (arg.)	Çerkesçeyle (araç d.)	konuşuyor
"Çocuk Çerkesçeyle konuşuyor."

радиом	къиIохэрэр	урысыбзэкI
радио-м	къи-Iо-хэ-рэ-р	урысыбзэ-кI
[radʲɪom]	[qəjʔʷaxarar]	[wərəsəbzat͡ʃʼ]
Radyoda (arg.)	söylenenler (yalın)	Rusça ile (araç d.)
"Radyoda söylenenler Rusça."

• Hareketin yönünü belirtmek:
  • гъогу /ʁʷaɡʷ/ yol → гъогумкIэ /ʁʷaɡʷəmt͡ʃʼa/ yoldan
  • унэ /wəna/ ev → унэмкIэ /wənamt͡ʃʼa/ evden
  • хы /xə/ deniz → хымкIэ /xəmt͡ʃʼa/ denizden
  • Америкэ /aːmerika/ Amerika → АмерикэмкIэ /aːmerikamt͡ʃʼa/ Amerika'dan

хымкIэ	жьыбгъэр	къэкIы
хы-мкIэ	жьыбгъэ-р	къэ-кIы
[xəmt͡ʃʼa]	[ʑəbʁar]	[qat͡ʃʼə]
denizden (araç d.)	rüzgâr (yalın)	çıkmak
"Rüzgâr denizden geliyor."

унэмкIэ	кIалэхэр	макIох
унэ-мкIэ	кIалэ-хэ-р	макIо-х
[wənamt͡ʃa]	[t͡ʃʼaːɮaxar]	[maːkʷʼax]
evden (araç d.)	çocuklar (yalın)	gidiyorlar
"Çocuklar evden gidiyorlar."

-эу /aw/ sonekini alır. (örneğin кIалэу [t͡ʃʼaːɮaw] 'çocuk'), шэу [ʃaw] 'at'). Kfar Kama Çerkes diyalektinde -ыу /əw/ son ekini alır. Bu durumun birkaç işlevi vardır:

• Özne tarafından farklı bir kalitenin özne tarafından belirtilmesi:

лIыр	нахь	баеу	мэхъогъ
лIы-р	нахь	бае-эу	мэхъу-эгъ
[ɬʼər]	[naːħ]	[baːjaw]	[maχʷaʁ]
adam	daha	zengin (inv.)	oldu
"Adam daha zengin oldu."

пшъэшъэ Iаер	неущы	дахэу	мэхъощт
[pʂaʂa aːjar]	[nawɕə]	[daːxəw]	[maχʷaɕt]
çirkin kız	yarın	güzel (inv.)	olacak
"Çirkin kız yarın güzel olacak."

лавэр	мэучъыIымэ	мыжъоу	мэхъу
лавэ-р	мэучъыIы-мэ	мыжъо-эу	мэхъу
[laːvar]	[mawt͡ʂəʔəma]	[məʒʷaw]	[maχʷə]
lav (yalın)	soğuduğunda	kaya (inv.)	olur
"Lav soğuduğunda bir kaya olur."

• İnsanların belirli mesleklerini belirtir:

силI	кIэлэегъаджэу	мэлажьэ
си-лIы	кIэлэегъадж-эу	мэлажьэ
[səjɬʼ]	[t͡ʃʼaɮajaʁaːd͡ʒaw]	[maɮaːʑa]
kocam	öğretmen olarak (inv.)	çalışıyor
"Kocam öğretmen olarak çalışıyor."

Günlük konuşma dilinde gergeften (sözün gelişinden) özne de nesne de düşürülebilir.

• Özne ve nesnenin ikisi de ifade edilirse:

кIалэм	пшъашъэр	елъэгъу
кIалэ-м	пшъашъэ-р	елъэгъу
[t͡ʃʼaːɮam]	[pʂaːʂar]	[jaɬaʁʷə]
çocuk (erg.)	kızı (yalın)	görüyor
"Çocuk kızı görüyor."

• Direkt nesne ifade edilirse:

кIалэм	елъэгъу
кIалэ-м	елъэгъу
[t͡ʃʼaːɮam]	[jaɬaʁʷə]
çocuk (erg.)	görüyor
"Çocuk onu görüyor."

• Özne ifade edilirse:

пшъашъэр	елъэгъу
пшъашъэ-р	елъэгъу
[pʂaːʂar]	[jaɬaʁʷə]
kızı (yalın)	görüyor
"O kızıgörüyor."

• Özne ve nesnenin ikisi de ifade edilmezse:

елъэгъу

елъэгъу

[jaɬaʁʷə]

görüyor

"O onu görüyor."

Çerkesçe'de bir ismin yanına sıfat gelirse sıfat daima isimden hemen sonra gelir ve ayrıca ismin durumunu belirten sonekleri alır.

• Yalın durum

пшъэшъэ	дахэр	макIо
[pʂaʂa]	[daːxar]	[maːkʷʼa]
kız	güzel (yalın)	gidiyor
"Güzel kız gidiyor."

• Ergatif durum

кIалэ	кIыхьэм	ешхы	мыер
[t͡ʃʼaːɮa]	[t͡ʃʼəħam]	[jaʃxə]	[məjar]
çocuk	uzun (erg.)	yiyor	elmayı (yalın)
"Uzun çocuk elmayı yiyiyor."

• Araç durumu

къэлэм	папцIэмкIэ	сэтхэ
[qalam]	[papt͡sʼamt͡ʃʼa]	[satxa]
kalem	keskin (araç d.)	yazıyorum
"Keskin kalemle yazıyorum."

• Evirgen durum

пшъашъэр	пшъэшъэ дахэу	мэхъущт
[pʂaːʂar]	[pʂaʂa daːxaw]	[maχʷəɕt]
kız (yalın)	güzel kız (olarak) (inv.)	olacak
"Kız güzel bir kız olacak."

Bu durumda bütün cümlenin sadece bir isim ve bir sıfattan oluşur, sıfat ayrıca isimden önce de gelebilir. Bu durumda sıfat isimden sonra veya önce geldiğinde sonek almaz.

дахэ	пшъашъэр
[daːxa]	[pʂaːʂa]
güzel	kız (yalın)
"Kız güzel."

• макIо /maːkʷ'a/ - gidiyor → макIорэ /maːkʷ'ara/ - giden (kişi)
• машхэх /maːʃxax/ - yiyorlar → машхэхэрэ /maːʃxaxara/ - yiyen kişiler
• мэлэжагъ /malaʒaːʁ/ - çalıştı → мэлэжагъэ /malaʒaːʁa/ - çalışan kişi

дыу	кIалэхэмкIэ	макIорэм	еплъ
дыу	кIалэ-хэ-мкIэ	макIо-рэм	еплъ
[dəw]	[t͡ʃʼaːɮəxamt͡ʃʼa]	[maːkʷʼaram]	[japɬ]
şu (oradaki)	çocuklar (araç d.)	giden kişi (erg.)	bak
"Şu çocuklar arasında gidene baksana"

макIорэр	сишы
макIо-рэр	си-шы
[maːkʷʼarar]	[səjʃ]
giden kişi (yalın)	benim erkek kardeşim
"Giden kişi erkek kardeşim."

мэлажьэхэрэмэ	къысаIуагъ	ар
мэлажьэ-хэ-рэ-мэ	къы-са-Iуагъ	ар
[maɮaːʑaxarama]	[qəsaːʔʷaːʁ]	[aːr]
çalışan insanlar (erg.)	bana söylediler	o
"Çalışan insanlar onu bana söylediler. "

• дахэ /daːxa/ - güzel → дахэр /daːxar/ - güzel kişi (yalın durum).
• IашIу /aːʃʷʼə/ - tatlı → IашIухэр /aːʃʷʼəxar/ - tatlı olanlar (yalın durum).
• мэзахэ /mazaːxa/ - karanlık → мэзахэм /mazaːxam/ - karanlıkta (ergatif durum).
• чъыIэ /t͡ʂəʔa/ - soğuk → чъыIэм /t͡ʂəʔam/ - soğukta (ergatif durum).

кIуачIэхэр	тиунэ	къэгъакIох
кIуачIэ-хэ-р	ти-унэ	къэ-гъа-кIо-х
[kʷʼaːt͡ʃʼaxar]	[təjwna]	[qaʁaːkʷʼax]
güçlü olanlar (yalın)	evimiz	gelmelerini sağla
"Güçlüleri evimize getir."

унэм	шъукъихьэжь	чъыIэм	шъуигъэсмэджэщт
унэ-м	шъу-къ-ихьэ-жь	чъыIэ-м	шъуи-гъэ-смэджэ-щт
[wənam]	[ʃʷəqiħaʑ]	[t͡ʂəʔam]	[ʃʷiʁasmad͡ʒat]
ev (erg.)	içeri girin	soğuk (erg.)	sizi hasta yapacak
"Eve girin, soğuk sizi hasta yapacak."

сымаджэхэмэ	шъукъадж	япэу
сымаджэ-хэ-мэ	шъу-къадж	япэ-эу
[səmaːd͡ʒaxama]	[ʃʷəqaːd͡ʒ]	[jaːpaw]
hasta olanlar (egs.)	çağır (onları)	öncelikle
"Öncelikle hasta olanları çağırın."

Çerkesçe'de ölçülebilir veya karşılaştırılabilir her sıfat -агъэ /-aːʁa/ soneki eklenerek isme dönüştürülebilir. Örneğin:

• дахэ /daːxa/ - güzel → дахагъэ /daːxaːʁa/ - güzellik
• кIуачIэ /kʷʼaːt͡ʃʼa/ - güçlü → кIуачIагъэ /kʷʼaːt͡ʃʼaːʁa/ - dayanıklılık
• псао /psaːwa/ - bütün, sağlam → псэуагъэ /psawaːʁa/ - sağlık durumu
• делэ /dajla/ - deli → делагъэ /dajlaːʁa/ - delilik
• псынкIэ /psənt͡ʃʼa/ - hızlı → псынкIагъэ /psənt͡ʃʼaːʁa/ - hız
• Iазэ /ʔaːza/ - yetenekli → Iэзагъэ /ʔazaːʁa/ - yetenek

Сянэ	ипсэуагъэ	сыфэгуаIэ
С-янэ	и-псэу-агъэ	сы-фэ-гуаIэ
[sijaːna]	[jipsawaːʁa]	[səfaɡʷaːʔa]
annem	sağlık durumu	onun için endişeleniyorum
"Annemin sağlık durumu için endişeleniyorum."

Томэр	машхэ	тиунэкIэ
Том-эр	машхэ	ти-унэ-кIэ
[tomar]	[maːʃxa]	[tiwnat͡ʃʼa]
Tom (yalın)	yiyiyor	evimizde (araç d.) / evimizle (araç d.)
"Tom evimizde yiyiyor."

кIалэр	тиунэ	къакIо
кIалэ-эр	ти-унэ	къа-кIо
[t͡ʃʼaːɮar]	[tiwna]	[qaːkʷʼa]
çocuk (yalın)	evimiz	geliyor
"Çocuk evimize geliyor."

пшъашъэр	маплъэ	тиунэ	пакIэ
пшъашъэ-эр	маплъэ	ти-унэ	пакIэ
[pʂaːʂar]	[maːpɬa]	[tiwna]	[paːt͡ʃʼa]
kız (yalın)	bakıyor	evimiz	yönü
"Kız evimize doğru bakıyor."

Томэм	ешхы	мые
Том-эм	ешхы	мые
[tomam]	[jaʃxə]	[məja]
Tom (erg.)	yiyiyor	elma
"Tom elma yiyiyor."

Иусыфым	пшъашъэр	тиунэ	егъакIо
Иусыф-ым	пшъашъэ-эр	ти-унэ	е-гъа-кIо
[jəwsəfəm]	[pʂaːʂar]	[tiwna]	[jaʁaːkʷʼa]
Joseph (erg.)	kız (yalın)	evimiz	o onu gitmeye zorluyor
"Joseph kızı evine gitmeye zorluyor.

кIалэм	еплъы	пшъашъэр
кIалэ-эр	еплъы	ти-унэ
[t͡ʃʼaːɮam]	[japɬə]	[pʂaːʂar]
çocuk (erg.)	bakıyor	kız (yalın)
"Kız çocuğa bakıyor."

Diğer örnekler :

Örnekler:

• кIалэр щыт, пшъашъэр щыс, лIэр щылъ - Çocuk ayakta, kız oturuyor ve adam uzanıyor.
• кIалэм ицуакъо ежь щэфэ - Çocuğun ayakkabısı ona uyuyor. (щэфэ = uymak)
• кIалэм ицуакъо щэхы - Çocuk ayakkabısını çıkarıyor.

Bir çatı, bir sandalye, bir dağ, bir masa veya bir yatak gibi bir şeyin üzerindeki nesneler veya onların üzerinde yapılan fiiller.

Örnekler:

• кIалэр унашъхьэм тет - Çocuk çatıda duruyor.
• дэшхынэр анэм телъ - Yiyecek masada.
• кIалэр пIэм тапкIэ - Çocuk yatakta zıplıyor.
• телевижынэр анэм тафэ - Televizyon masaya uyuyor.
• анэм кIалэр тэкIы - Çocuk masadan iniyor.

Bir ağaç, mağara veya masa gibi bir şeyin üzerindeki nesneler veya onların üzerinde yapılan fiiller.

Örneğin:

• кIалэр унэчIэгъым чIэт - Çocuk evin altında duruyor.
• машинэр гьэраджым чIэт - Araba garajda.
• кIалэр чъыгым чIэлъ, пшъашъэр чъыгым чIэс - Çocuk ağacın altında uzanıyor ve kız oturuyor.
• машинэр гьэраджым чIафэ - Araba garaja sığıyor.
• пшъашъэр гьэраджым чIахьэ - Kız garaja giriyor.
• кIалэр анэм чIэкIы - Çocuk masanın altından çıkıyor.

İnsanlar, deniz, su, orman, mezarlık gibi diğer nesnelerin arasındaki nesneler veya bunların arasında gerçekleşen fiiller.

Örnekler:

• кIалэр хым хэт, пшъашъэр рсым хэт - Çocuk denizde, kız suda.
• кIалэр хым хапкIэ, пшъашъэр хым хэхьэ - Çocuk denizin içinde zıplıyor, kız denize giriyor.
• кIалэр хым хаплъэ, пшъашъэр хым хэплъы - Çocuk denize bakıyor, kız denizden bakıyor.
• кIалэр мэзым хэт - Çocuk ormanda.
• кIалэр дыухэмэ яхэт - Çocuk şunların arasında.
• кIалэр дыу цIыфхэмэ яхафэ - Çocuk şu insanlara uyuyor (uyum sağlıyor).
• кIалэр хэхалъэм хэлъ - Çocuk mezarda uzanıyor.
• кIалэр къещхырэм хэкIы - Çocuk yağmurdan kaçıyor.

Birisinin bahçesi, köyü, şehri gibi bazı aralardaki nesneler veya buralarda gerçekleşen fiiller.

Örnekler:

• кIалэр койым дэс - Çocuk köyde.
• кIалэр къалэм дэлъыщт - Çocuk kasabada kalacak.
• кIалэр сищагу дахьэ - Çocuk bahçeme giriyor.
• машинэр койым дэт - Araba köyde.
• кIалэр щагум дэкIы - Çocuk bahçeden çıkıyor.

Bir şeyin yakınındaki nesneler veya bunların üzerinde gerçekleşen fiiller.

Örnekler:

• кIалэр чъыгым идэжь Iут - Çocuk ağacın etrafında duruyor. (идэжь = onun yakınında).
• о Iус гьэу - Sen oraya otur.
• цIыфхэр чъыгым Iофэх - İnsanlar ağacın etrafına sığıyorlar.
• кIалэр чъыгым Iуахьэ - Çocuk ağacın yakınına gidiyor.
• кIалэр чъыгым IокIы - Çocuk ağaçtan uzaklaşıyor.

Binalar, evler, arabalar, klozetler, kutular, odalar, roketler gibi şeylerin içindeki nesneler veya bunların üzerinde yapılan fiiller.

Örnekler:

• кIалэр унэм ис - Çocuk evin içinde oturuyor. - Çocuk evin içinde.
• тхьапэхэ машинэм илъых - Kâğıtlar arabanın içindeler.
• кIалэр унэм ехьэ - Çocuk eve giriyor.
• кIалэр унэм епкIэ - Çocuk evin içinde zıplıyor.
• цIыфхэр унэм ефэщтых - İnsanlar evin içine sığacaklar.
• кIалэр унэм екIы - Çocuk evden çıkıyor.

Ağaçlar, elbiseler, kloset gibi şeyler veya kişiler üzerinde asılı duran nesneler veya bunların üzerinde gerçekleşen fiiller.

Örnekler:

• кIалэр къутамэм пыс - Çocuk dalın üzerinde oturuyor.
• мыехэр чъыгым пытых - Elmalar ağacın üzerinde (asılı).
• машинэм гъунджэхэ пытых - Arabanın (asılı olan) camları var.
• кIалэр чъыгым пэпкIэ, пшъашъэр чъыгым пэплъэ - Çocuk ağaçta zıplıyor, kız ağaca bakıyor.
• хъэзаным джанэр пылъ - Gömlek dolapta (asılı).
• кIалэм иджанэ Iашэхэ пылъых - Çocuğun gömleğinde silah var (asılı).
• кIалэр пекIы бэнанэ - Çocuk (asılı olan) muz topluyor.

İnsanlar, hayvanlar, bitkiler gibi birinin/bir şeyin vücuduna/gövdesine bağlı nesneler veya bunların üzerindeki eylemler.

Örnekler:

• уцым къэсхэ готых - Bitkinin dikenleri var (üzerinde).
• цум бжъэхэ готых - Öküzünboynuzları var (üzerinde).
• кIалэм Iэ гот - Çocuğun kolu var (üzerinde).
• кIалэр шым гос - Çocuk at üzerinde oturuyor.
• кIалэр шым гозы - Çocuk attan düşüyor.
• кIалэр гокIы шым - Çocuk attan iniyor.
• кIалэр цум ибжъэхэ гуекIы - Çocuk öküzün boynuzunu koparıyor.

Örnekler:

• кIалэр удэ къот - Çocuk orada (ayakta) duruyor.
• кIалэр къурнэм къохьэ - Çocuk köşeye doğru yaklaşıyor.
• кIалэр къурнэм къот - Çocuk köşede duruyor.
• кIалэр къурнэм къокIы - Çocuk köşeden çıkıyor.

Örnekler:

• кIалэм бгъодэт пшъашъэр - Kız çocuğun yanında (ayakta) duruyor.
• унэхэ зыбгъодэтых - Evler birbirleriyle yan yana duruyorlar.
• машинэм къыбгъодахь - Arabanın yanından gir.
• кIалэм бгъодэкI - Çocuğun yanından uzaklaş (onun vücudundan ayrıl).

1. tip :

Fiillerin 1. tip geçmiş zamanını oluşturmak için -aгъ /-aːʁ/ ekleriz. Bu eylemin gerçekleştirildiğini gösterir fakat süresini veya bitirilme durumunu göstermez.

Örnekler :

• кIо /kʷʼa/ git → мэкIуагъ /makʷʼaːʁ/ gitti
• къакIу /qaːkʷʼ/ gel → къэкIуагъ /qakʷʼaːʁ/ geldiler
• шхэ /ʃxa/ ye! → мэшхагъ /maʃxaːʁ/ yediler
• Iо /ʔʷa/ söyle → иIуагъ /jəʔʷaːʁ/ söyledi
• еплъ /japɬ/ bak → еплъэгъ /japɬaʁ/ baktı
• шхы /ʃxə/ (onu) ye → ишхэгъ /jəʃxaʁ/ (onu) yedi

Сиунэ	сщышхагъ
[siwna]	[sʃəɕxaːʁ]
evim	yedim
"Evimde yedim."

тыгъусэ	мые	сщэфэгъ
[təʁʷaːsa]	[məja]	[sʃafaʁ]
dün	elma	satın aldım
"Dün elma aldım."

2. tip :

Bu geçmiş zamanın hikâyesi veya sürekli geçmiş zamanın hikâyesidir. Bu -эгъагъ /-aʁaːʁ/ sonekiyle oluşturulur. Eylemin geçmiş belirli bir zamanda yaşanmış olduğunu gösterir.

Örnekler :

• кIо /kʷʼa/ git → мэкIогъагъ /makʷʼaʁaːʁ/ gitmişti
• къакIу /qaːkʷʼ/ gel → къэкIогъагъ /qakʷʼaʁaːʁ/ gelmişti
• шхэ /ʃxa/ ye! → мэшхэгъагъ /maʃxaʁaːʁ/ yemişti
• Iо /ʔʷa/ söyle → иIогъагъ /jəʔʷaʁaːʁ/ söylemişti
• еплъ /japɬ/ bak → еплъыгъагъ /japɬəʁaːʁ/ bakmıştı
• шхы /ʃxə/ ye → ишхыгъагъ /jəʃxəʁaːʁ/ yemişti

Сиунэ	сщышхэгъагъ
[siwna]	[sʃəɕxaʁaːʁ]
evim	yemiştim
"Evimde yemiştim."

тыгъусэ	мые	сщэфгъагъ
[təʁʷaːsa]	[məja]	[sʃafʁaːʁ]
dün	bir elma	satın aldım
"Dün elma almıştım."

Örneğin:

• кIо /kʷʼa/ git → макIо /makʷʼa/ gidiyor
• къакIу /qaːkʷʼ/ gel → къакIо /qakʷʼa/ geliyor
• шхэ /ʃxa/ ye! → машхэ /maʃxaʁ/ yiyiyor
• Iо /ʔʷa/ söyle → еIо /jəʔʷa/ söylüyor
• еплъ /japɬ/ bak → еплъы /japɬə/ bakıyor
• шхы /ʃxə/ (onu) ye → ешхы /jəʃxə/ (onu) yiyiyor

Сиунэ	сщэшхэ
[siwna]	[sʃaʃxa]
evim	yerim
"Evimde yerim."

мые	сэщэфы
[məja]	[saʃafə]
elma	satın alıyorum
"Elma satın alıyorum."

Gelecek zaman genellikle ~(э)щт /(a)ɕt/ ekiyle oluşturulur. Bjeduğ, Şapsığ ve Nathuay gibi bazı diyalektlerde ise ~(э)т /(a)t/ olarak kısaltılmış olarak kullanılır.

Örnekler :

• кIо /kʷʼa/ git → мэкIощт /makʷʼaɕt/ gidecek
• къакIу /qaːkʷʼ/ gel → къэкIощт /qakʷʼaɕt/ gelecek
• шхэ /ʃxa/ ye! → мэшхэщт /maʃxaɕt/ yiyecek
• Iо /ʔʷa/ söyle → иIощт /jəʔʷaɕt/ söyleyecek
• еплъ /japɬ/ bak → еплъыщт /japɬəɕt/ bakacak
• шхы /ʃxə/ ye (onu) → ишхыщт /jəʃxəaɕt/ (onu) yiyecek

Сиунэ	сщышхэщт
[siwna]	[sʃəʃxaɕt]
evim	yiyeceğim
"Evimde yiyeceğim."

мые	сщэфыщт
[məja]	[sʃafəɕt]
elma	alacağım
"Elma alacağım."

• апэрэ/япэрэ (aːpara/jaːpara) - ilk hariç sıra sayıları я- (jaː-) öneki ve –нэрэ (-nara) sonekiyle oluşturulur. Örneğin: ятIунэрэ (jaːtʷʼənara) - ikinci , ящынэрэ (jaːɕənara) - üçüncü , яплIынэрэ (jaːpɬʼənara) - dördüncü.

birinci - япэрэ [jːpara]

ikinci - ятIунэрэ [jaːtʷʼənara]

üçüncü - ящынэрэ [jaːɕənara]

dördüncü - яплIынэрэ [jaːpɬʼənara]

beşinci - ятфынэрэ [jaːtfənara]

altıncı - яхынэрэ [jaːxənara]

yedinci - яблынэрэ [jaːblənara]

sekizinci - яинэрэ [jaːjənara]

dokuzuncu - ябгъунэрэ [jaːbʁʷənara]

onuncu - япшIынэрэ [jaːpʃʼənara]

onbirinci - япшIыкIузынэрэ [jaːpʃʼəkʷʼəzənara]

onikinci - япшIыкIутIунэрэ [jaːpʃʼəkʷʼətʷʼənara]

yirminci - ятIокIынэрэ [jaːtʷʼat͡ʃənara]

yüzüncü - яшъэнэрэ [jaːʂanara]

Япэрэ мафэ - birinci gün (jaːpara maːfa), ЯтIонэрэ мафэ - ikinci gün (jaːtʷʼənara maːfa), ЯтIонэрэ цуакъо - ikinci ayakkabı (jaːpara t͡ʃʷaːqʷa), Яхэнэрэ классым щэгъэжьагъу тутын сешъо~Altıncı sınıftan beri sigara içiyorum.

• Sayının ~ы (~ə) son sesli harfi ~эрэ (~ara) olur:

О плIэрэ къосIогъах - Sana zaten dört kere söyledim.

• Sayı ayrıca paylaşımın ölçüsün tanımlar: "Bir" ve "iki" sayıları псау (psaw) (tüm), ренэ (pena) (tüm, süreyle/zamanla alakalı), ныкъо (nəqʷa) (yarım) kelimeleriyle oluşturulur.
• Kesirli sayılar sayma sayılarına -(а)нэ /aːna/ anlambirimi eklenerek oluşturulur:

щы /ɕə/ "üç" - щанэ /ɕaːna/ "üçte biri", плIы /pɬʼə/ "dört" - плIанэ /pɬʼaːna/ "dörtte biri", хы "altı" - ханэ

/xaːna/ "altıda biri" diye devame ediyor. cümle içinde kullanırsak:

ЧIыгоу къытатыгъэм изыщанэ картоф хэдгъэтIысхьа́гъ "Tahsis edilmiş olan arazinin üçte birine patates ektik", Хатэм изыщанэ помидор хэдгъэтIыцсхагъ - "Sebze tarlasının üçte birine domates ektik", Ахщэ къыратыгъэм ыпIланэ чыфэ ритыгъ – "O paranın dörtte birini borç olarak verdi."

harım (1÷2) - ныкъо [nəqʷa]

üçte biri (1÷3) - щанэ [ɕaːna]

üçte ikisi (2÷3) - щанитIу [ɕaːnitʷʼ] (1÷3 × 2)

dörtte biri (1÷4) - плIанэ [pɬʼaːna]

dörtte ikisi (2÷4) - плIанитIу [pɬʼaːnitʷʼ] (1÷4 × 2)

dörtte üçü (3÷4) - плIанищ [pɬʼaːniɕ] (1÷4 × 3)

beşte biri (1÷5) - тфанэ [tfaːna]

altıda biri (1÷6) - ханэ [xaːna]

yedide biri (1÷7) - бланэ [blaːna]

yedide biri (1÷8) - янэ [jaːna]

dokuzda biri (1÷9) - бгъуанэ [bʁʷaːna]

onda biri (1÷10) - пшIанэ [pʃʼaːna]

onbirde biri (1÷11) - пшIыкIузанэ [pʃʼəkʷʼəzaːna]

onikide biri (1÷12) - пшIыкIутIуанэ [pʃʼəkʷʼətʷʼaːna]

yirmide biri (1÷20) - тIокIанэ [tʷʼat͡ʃaːna]

yüzde biri (1÷100) - шъанэ [ʂaːna]

• Üleştrme sayıları -ры /-rə/ anlambiriminin yardımıyla uygun sayma sayısının tekrarı sonucu elde edilir: зырыз /zərəz/ "birer", тIурытIу /tʷʼərətʷʼ/ "ikişer", щырыщ /ɕərəɕ/ "üçer", плIырыплI /pɬʼərəplʼ/ "dörder", тфырытф /tfərətf/ "beşer" diye devam ediyor. Cümle içinde örneklersek: ЕджакIохэр экзаменым тIурытIоу чIахьэщтыгъэх "Öğrenciler sınava ikişer ikişer girdiler".
• Sayılardan ikileme ana yapıcı sayının genellikle зы "one" olduğu üç sayma sayısının birleştirilmesiyle oluşturulur.

Örneğin:

зыхыбл /zəxəbl/ зы-хы-бл "altı yedi kadar", зытIущ /zətʷʼəɕ/ зы-тIу-щ "iki üç kadar" . Cümle içinde: Непэ садэжь нэбгырэ зытIущ къыIухьагъ "Bugün iki üç kadar kişi bana geldi.".

• Аркадьев, П. М.; Ландер, Ю. А.; Летучий, А. Б.; Сумбатова, Н. Р.; Тестелец, Я. Г. Введение. Основные сведения об адыгейском языке в кн.: "Аспекты полисинтетизма: очерки по грамматике адыгейского языка" под ред.: П. М. Аркадьев, А. Б. Летучий, Н. Р. Сумбатова, Я. Г. Тестелец. Москва: РГГУ, 2009 (Arkadiev, P. M.; Lander, Yu. A.; Letuchiy, A. B.; Sumbatova, N. R.; Testelets, Ya. G. Introduction. Basic information about Adyghe language in "Aspects of polysyntheticity: studies on Adyghe grammar" edited by: P. M. Arkadiev, A. B. Letuchiy, N. R. Sumbatova, Ya. G. Testelets. Moscow, RGGU, 2009) (Rusça) ISBN 978-5-7281-1075-0
• Ranko Matasović,A SHORT GRAMMAR OF EAST CIRCASSIAN (KABARDIAN): .